Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн дарга, Эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

---------------------------

-Нүүрсний үнэ буурахыг эдийн засагчдын зүгээс бүтэн жил гаруйн өмнөөс сануулсан ч өнөөдөр анх удаа л түүхий эд унаж эдийн засагт шок үүсэж байгаа юм шиг бүгдээрээ бужигналаа. Хэрэв Монголын нүүрс 60 ам.доллароос буурвал эдийн засгийн хямрал болох эрсдэлтэй гэж сүүлийн үед анхааруулах боллоо. Цаашид түүхий эдийн үнэ сэргэхгүй буурах төлөвтэй байгааг та сануулж байгаа шүү дээ. Ингэхэд таны үгийг эрх баригчид анхаарч байна уу?

- Манай улс гадаад худалдаанаас маш өндөр хамааралтай. Экспортын 92 хувь нь түүхий эд байна. Нэг улстай худалдаа хийж байна. Уул уурхайн бус экспортоор орлогоо нөхөх боломж бага. Ийм нөхцөлд гадаад худалдааны бодлого маш чухал. Нүүрсний экспортоор төсвийнхөө 30 гаруй хувийг бүрдүүлж байна шүү дээ. Худалдааны бодлогод өөрчлөлт оруулахын тулд хугацаа хэрэгтэй. Бодлогоо боловсруулж бэлтгэнэ. Зөвийг нь баталж хэрэгжүүлэхийн тулд хамгийн багадаа зургаан сар ба түүнээс дээш нэг жилийн дараа л үр дүн гарна. Ийм учраас би өнгөрсөн жил биш 2023 онд энэ тухай сануулсан. Стратеги судалгааны хүрээлэнд байхад манай хүрээлэнгээс цаашид Хятадын зах зээлд манай улсын нүүрсний үнэ болон экспортын орлого буурч болзошгүй гэдгийг албан ёсоор сануулсан. Энэ тухай мэдээллийг төрийн зохист байгууллагууд, удирдлагад өгч байсан. Тэгэхээр өнгөрсөн 2023, 2024 он буюу хоёр жилийн хугацаанд дүн шинжилгээ хийж урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч болох байсан байхгүй юу. Ялангуяа импортыг хязгаарлах тухайд нүүрсний экспортын биет хэмжээ болон үнэ буурах эрсдлийг бодох ёстой.

Нүүрсний үнэ буурахад экспортын биет хэмжээг өсгөх гэж оролдож байгаа нь маш буруу. Нүүрсний биет хэмжээг өсгөх тусам улам үнэ унаж байгааг сүүлийн гурван жилийн байдал харуулж байна. 2022 онд тонн тутам нь 240 ам.доллар байсан нүүрс 130 ам.доллар болж одоо 100 ам.доллароос буурч 80 ам.долларт хүрч байна. Тэгэхээр бид экспортын биет хэмжээгээ өсгөөд орлогоо нөхөж чадахгүйг маш тодорхой харуулж байна.

Дахиад нэг болгоомжлох ёстой зүйл нь худалдааны дайнаас гадна Хятад улс хөгжлийнхөө бодлогоор өнгөрсөн оны тавдугаар сард 2024, 2025 онд эрчим хүчний хэмнэлттэй бодлого явуулах тухай Засгийн газрын төлөвлөгөө баталсан байдаг. Энэ төлөвлөгөөнд гангийн үйлдвэрт хэрэглэж буй нүүрсний хэрэглээг бууруулах, аль болох агаарын бохирдол багатай орчин үеийн технологи хэрэглэх, цахилгаан ган хайлуулах зуух хэрэглэх бодлого нь өнгөрсөн жилээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ бодлого нь цаашид бохирдол ихтэй нүүрсний хэрэглээг бууруулах юм.

Худалдааны бодлогоос гадна Хятад дотоодод нүүрсний хэрэглээг бууруулах бодлого явуулж байна. Энэ нь цаашид манай улсад нөлөөлнө. Тэгэхээр бид зөвхөн худалдааны бодлогоор биш дунд хугацаанд одоогийн хүрээд буй нүүрсний экспортын найман тэрбум ам.долларын орлогоо хэрхэн яаж өөр газраас олох вэ гэдгээ одооноос бодох ёстой.

Гадаад худалдаан дээр маш ухаалаг бодлого баримтлахгүй бол шууд хямралд орно гэсэн үг. 2012-2016 онд бид яг ийм замаар орсон шүү дээ. Ямар ч бэлтгэлгүй түүхий эдийн үнэ унахыг харахгүй явсаар байгаад л гурван жил дараалан түүхий эдийн үнэ унаж бид олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн тусламж авсан. Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авахыг л эрдэмтэн судлаачид бид санал болгоод байгаа. Гэтэл аливаа бодлого шийдвэр гаргахдаа судлаачдын үгийг сонсохгүй байна.

ДАНСАНДАА ДӨРВӨН ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРЫН НӨӨЦТЭЙ МӨРТЛӨӨ ГУРВАН САРЫН ИМПОРТ НӨХӨЖ ЧАДАХГҮЙ

- Засгийн газар валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх, экспортыг дэмжихэд анхаарч байна. Валютын нөөц таван тэрбум ам.доллар болж нэмэгдсэн гэдэгт бид тайвширах болоогүй байх?

- Өнгөрсөн онд валютын нөөц таван тэрбум ам.долларт хүрлээ. Валютын нөөц нэмэгдэж байгаа нь сайн. Гэхдээ өнгөрсөн оны таван тэрбум ам.доллар, энэ оны таван тэрбум ам.доллар хоёр маш ялгаатай. Энэ оны таван тэрбум ам.доллар өнгөрсөн онтой харьцуулахад импортыг нөхөх чадвар нь муудсан. Импорт хурдтай өссөн байна. Өнгөрсөн оны 11 тэрбум ам.долларын импортыг сард хуваахад нэг тэрбум ам.доллар хүрэхгүй импорт гэж үзвэл таван тэрбум ам.долларын валютын нөөц хамгийн багадаа 4-5 сарын импортын хэрэглээг нөхөж байсан байна шүү дээ. Гэтэл одоо импорт өсөхөөр валютын нөөцийн хэмжээ нь буураад таван тэрбум ам.доллар гурван сарын импортыг нөхөх дайны болж хувирч байна. Дахиад энэ таван тэрбум ам.долларын нөөц чинь оны эхний хагас жил болоход үндсэндээ буурах тал руу явж байна. Тэгвэл энэ хандлага хэвээрээ үргэлжилбэл намар бид бүр хүнд байдалд орох нь байна. Дансандаа дөрвөн тэрбум ам.долларын нөөцтэй мөртлөө гурван сарын импорт нөхөж чадахгүй болох нь байна шүү дээ. Энэ чинь өөрөө эрсдэл байхгүй юу. Хиймэл таван тэрбум ам.доллар гэх тоо чинь биднийг төөрөгдүүлээд байгаа болохоос биш цаад агуулга нь ямар вэ, хэр хэмжээний үнэ цэнтэй вэ гэдгийг бодож хандах ёстой байхгүй юу. Үүнийг л хэлээд байгаа юм. Үгүй бол зүгээр аль нэг төрийн захиргааны байгууллага нь "ажлаа сайн хийж байна" гэж магтуулах гэж байгаа оролдлого нь ялангуяа манай парламентын гишүүд төөрөлдөх ёсгүй. Олон талаас нь хэлэлцэх ёстой. Үүний тулд Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн хууль гэж байгаа. Тиймээс л аливаа хуулийг оруулахдаа үр дагаварыг нь оруулж байх ёстой гэж хэлээд байгаа юм.

Харамсалтай нь бид өнгөрсөн онд төсвийн тодотголоо яаж баталсан билээ. Долоо хоногийн дотор аянга цахилгаан бууж гамшиг болж байгаа юм шиг л юу болж байгаа учрыг нь олохын аргагүй баталж байна шүү дээ. Тэгэхээр эндээс яаж зөв бодлого гарах юм. Зөв бодлого гарахгүй байхгүй юу.

Энэ тогтолцоогоо засах ёстой. Төсвийн тухай хуулийг, татварын хуулийг хэлэлцэн баталж буй тогтолцоогоо засахгүй бол ямарч байсан алдаа гарах нь тодорхой. Тэгэхээр хууль тогтоомжийн тухай хуулийн дагуу төсвийн тухай хуулийг яаралтай горимоор биш хуулийн дагуу хэлэлцдэг байх ёстой. Зөвхөн Сангийн яамны боловсруулсан төсвийг биш тэр төсвийн тухай хуулийг хэрэгжүүлснээр Монголын нийт макро эдийн засагт мөнгөний бодлого, гадаад худалдаанд ямар нөлөөтэй вэ гэдгийг дүн шинжилгээтэй хэлэлцэх ёстой. Үүнийг л гишүүд асуухыг хүсээд байгаа шүү дээ. Гэтэл ямар ч судалгаа хийхгүй парламентад төсөв хэлэлцэх явцад асуудал гарна. Төсвийг тэлэхээр ханшид яаж нөлөөлөх вэ гэхээр тухайн танхимд сууж байгаа төрийн албан хаагч үнэн худал нь мэдэгдэхгүй "гайгүй ээ" гэсэн хариулт өгдөг. Үнэндээ сөрөг нөлөөтэй, гайтай байж байдаг. Ямар ч судалгаагүй таамаг хариулт өгдөг байж болохгүй. Бодлого гаргаж буй тогтолцоо алдаатай, хийдээд яаруу сандруу байгаа учраас бидний өмнө нь гаргасан бодлогууд алдаатай байна.

- Жишээ нь Хятадын хувьд АНУ-аас хамааралтай байдлаа аль эртнээс бодлогоор салгаж ирсэн. Энэ утгаараа Хятадын эдийн засагт Доналд Трампын өндөр тариф шок болох хэмжээнд нөлөөлөхгүй гэдгийг олон улсын судлаачид хэлж байгаа шүү дээ. Харин манайх Хятадаас хамааралтай нь нүүрсний үнэ савлахад л тод харагдаж байна. Угтаа бол "Алсын хараа-2050" , "Шинэ сэргэлтийн бодлого" зэрэг хөгжлийн бодлого байгаа шүү дээ?

- Дэлхий дахинд зөвхөн Хятад бус хөгжиж буй хэд хэдэн улс нийлж дэлхийн шинэ дэг журмын тухай ярьж байна. Брикс-ийн улс орнууд эдийн засаг нь хүчтэй, цэрэг арми нь хүчтэй, технологи нь хүчтэй учраас АНУ болон том 7 гэдэг улс орнуудын удирдлагаар явахгүй гэдгийг л хэлээд байна шүү дээ. Эдгээр улсууд өөрийн гэсэн потинциалтай байна. Алтны нөөцтэй, санхүүгийн нөөцтэй тул ямар ч нөхцөлд айхгүй гэдгээ илэрхийлээд байна. Харамсалтай нь, түүнийг дагаж буй жижиг ханган нийлүүлэгч улс орнуудад энэ нь маш сөрөг үр дагавартай тусах гээд байна. Бидэнд хангалттай нөөц ч алга. Эдийн засгаа төрөлжүүлсэн зүйл ч алга. Тэгэхээр бид хөгжлийн бодлогоо зөв болгох ёстой. Жишээ нь бид 2020 онд баталсан Хөгжлийн бодлого төлөвлөлт түүний удирдлагын тухай хуультай болж таван жилийн төлөвлөгөөтэй болсон.. 1992 -2020 он хүртэл бидэнд таван жилийн төлөвлөгөөгүй байсан. Үүнийг Засгийн газрын дөрвөн жилийн хөтөлбөр орлож байсан нь үнэндээ дуусгавар болж бид албан ёсоор тав, таван жилээр ажлаа төлөвлөж байна. Харамсалтай нь үүнийг ойлгоогүйгээс болоод 2020 онд баталсан таван жилийн төлөвлөгөөгөө умартаад дараа нь 2024 оны сонгуулиар Засгийн газрын хөтөлбөр гэж баталсан бол дараа нь "Шинэ сэргэлтийн бодлого" гэж батлаад юу хийх гэж байгаагаа мэдэхгүй бантан шиг зүйл болгоод дахин дахин өөрчилж олон шинэ төсөл гаргах тусам бидний байгаа багахан мөнгө үрэн таран болж маш олон төсөлд шингэдэг. Ингээд аль ч төсөл нь дууссан зүйл алга. 2018 оноос хойш эхэлсэн том төслүүдээс аль нь ч дуусаагүй явж байна. Бүгд л үргэлжлээд өртөг нь нэмэгдээд байдаг. Цаашдын 14 мега төсөл яг энэ замаар явах гээд байна шүү дээ. Гол чухал асуудалдаа хөрөнгөө төвлөрүүлж ажиллах хүч технологи бүх зүйлээ төвлөрүүлэх ёстой байтал салбар бүр өөр, өөрийн жижиг төсөл рүү татаж чангаагаад багахан хөрөнгө оруулалтын мөнгийг юу ч үгүй болгож дуусаж байна шүү дээ. Хамгийн эхний асуудал нь Хөгжлийн бодлогоосоо эхлэх ёстой. Бодлогоо зөв төлөвлөсний дараа төсвийн бодлогоо зөв болгох ёстой. Эхлээд ажлаа зөв төлөвлөх ёстой. Төлөвлөсөн ажлын зарим нь хувийн хэвшил, гадаадын зээл тусламжаар явна. Тодорхой хэсэг нь улсын төсвийн хөрөнгөөр явна. Тэгэхээр ямар ажлыг улсын төсвийн хөрөнгөөр хийх вэ гэдгийг эхлээд Хөгжлийн бодлогод зөв сонгох ёстой. Сүүлийн үед УИХ-ын гишүүдээс “ямар ажил дээр нь төр хөрөнгө оруулалт хийх вэ” гэж удаа дараалан асуугаад байгаа шүү дээ. Хувийн хэвшлийн хийх ёстой ажлыг бид хийх гээд байгаа юм биш үү гэдэг нь маш зөв асуулт байхгүй юу. Тэрийг бид жилийн үндсэн чиглэлийн төлөвлөгөө батлахдаа ярих ёстой. Аль ажлыг нь төр хийх ёстой вэ. Ажлаа сонгосныхоо дараа төсөв дээр мөнгийг нь тавина. Үгүй бол өнгөрсөн оны намар будилуулсан зүйл нь улсын төсөв хэлэлцэх гэж байгаад гэнэт л 14 мега төсөл оруулаад ирсэн. Зөв, бурууг нь хэлэлцэх завгүй л гэнэтхэн 14 мега төсөл. Бодлогоо зөв гэж огт ярилгүй “Засгийн газрын 14 мега төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа учраас мөнгө батлаад өг” гэсэн шүү дээ. Хуулиараа бид эхлээд бодлогоо зөв хэлэлцэж эрэмбэ дарааллыг нь тогтоосны дараа төсвөөс гарах мөнгийг нь ярих ёстой. Гэтэл төсөв ярих гэж байхад хөгжлийн бодлогын асуудал орж ирээд бантанг нь хутгасан. Энэ бол маш том алдаа. Аль ч улс оронд ийм зүйл байхгүй. Аль салбарт ямар хөрөнгө оруулалт хийх тухай асуудал хавар ярих ёстой шүү дээ. Төсөв, Хөгжлийн бодлого хоёрыг холихоор төсвийн бодлого бүхэлдээ үрэн таран болоод дуусаж байгаа юм. Ийм алдаа цаашид гаргаж болохгүй.

НҮҮРСНИЙ ЭКСПОРТЫН БИЕТ ХЭМЖЭЭГ НЭМЭЭД ЯМАР Ч ХЭРЭГГҮЙ. ХАРИН ӨВӨРМОНГОЛЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙГ СУДЛАХ ХЭРЭГТЭЙ

- Хөрш ОХУ гэхэд төмөр замын дэд бүтцээ барьж дуусгаад Хятадын нүүрсний зах зээлд Австриалаас илүү бидний хамгийн том өрсөлдөгч боллоо шүү дээ.?

- Улс орны Хөгжлийн бодлогод дэд бүтэц маш чухал байна шүү дээ. Манайд эрчим хүч, зам хоёрыг ямар ч маргаангүй шийдэх ёстой. Гэтэл төмөр зам дээр бид ноцолдож ноцолдож хилийн гарцгүй мухар төмөр замтай өнөөдрийг хүртэл сууж байна шүү дээ. 2019 оноос хойш эхэлсэн төмөр зам зургаан жилийн дараа хил холбогдоогүй. Дахиад гурван жил. Үнэндээ есөн жилийн турш 300 километр төмөр зам барьж байна шүү дээ бид. Энэ хугацаанд ОХУ нүүрсний уурхайгаасаа хоёр төмөр зам барьж хоёр цэг дээр боомт байгуулсан. Элгийнскийн нүүрсний уурхайгаас гурван жилийн дотор Номхон далай руу 500 км төмөр зам бариад боомтоо барьж ашиглалтад оруулаад дуусгасан. Эхний галт тэрэг нь явсан. Энэ жил Иркинскийн уурхай нүүрсний олборлолт экспорт 10 сая тонноор нэмэгдэх гэж байна. Хойд талдаа мөн Мурманскын чиглэлд дахин шинэ нүүрсний терминал барьж ашиглалтад оруулсан.

Ийм байдлаар ОХУ хөгжлийн бодлогоо зөв баримталж гадаад худалдааны бодлогоо зөв уялдуулж өрсөлдөгчөө хүртэл хойш нь татаж чангааж байгаад өөрсдийн дэд бүтцээ түрүүлээд барилаа шүү дээ. Гэтэл бид энд төөрөлдөж маргалдаад өргөн, нарийн аль нь бүдүүн үү зэрэг асуудал яриад л шийдсэн ч зүйлгүй есөн жил боллоо.

Тэгэхээр Хөгжлийн бодлого зөв байх нь маш чухал. Дэд бүтэц нь №1. Ялангуяа манайх шиг экспортоос хамааралатй улс орны хувьд экспортод чиглэсэн дэд бүтцийг нэн яаралтай хөгжүүлж л урагшилна. Цаашид эдийн засгийг хөгжүүлэхэд мөн адил. Зөвхөн нүүрсний экспортын тухай биш, бусад төрлийн экспорт гаргахад Төв Ази, Ойрхи Дорнод руу дэд бүтцээ холбох ёстой. Тэгэхээр энэ бол Монгол Улсын дунд хугацааны хөгжлийн бодлогод тусгалаа олох ёстой гэж бодож байна.

- Нүүрсний үнийн уналт цаашид үргэлжилбэл хамгийн доод түвшинд хэдэн ам.долларт хүрэх бол. Ийм таамаг судалгаа бий юу. Таны хувьд хэрхэн харж байна?

- 2022 онд манай улсын нүүрсний экспорт маш сайн байсан. Тухайн оны зургаадугаар сард гаалийн статистикийн мэдээгээр хилийн нэг тонн нүүрсний дундаж үнэ 240 ам.доллар байсан. Тухайн жилд бид 40 гаруйхан сая тонн нүүрс экспортолж маш их хэмжээний орлого олж байсан шүү дээ. Үүнээс хойш нүүрсний үнэ алгуур буурч байна. Одоо 80 ам.доллар луу орж байна. Нүүрсний үнэ дөрвөн жил дараалан буурч байгаа нь худалдааны дайн үүсээгүй байх нөхцөлд. Гэтэл худалдааны дайн үүслээ. Хятад улс гангийн үйлдвэрлэлийн илүүдэлтэй болж эхэлбэл улам нүүрсний хэрэглээ буурна. Энэ онд нүүрсний үнэ 80 ам.доллароос дээш гарах хандлага байхгүй. Харин нүүрсний үнийн уналт хэр удаан үргэлжилж ёроолдоо хэд хүрэхийг одоо хэлж мэдэхгүй.

Ямартай ч бид 80 ам.доллароос дээш төсөөлөх аргагүй болж байгаа тул манай улсын коксжих нүүрсний үнэ магадгүй оны эцэст 60-80 ам.долларын хооронд л байх болов уу. Үүндээр ч бас нийлүүлэх бодлого дээр маш ухаалаг бодлого барих ёстой. Өнгөрсөн хоёр жилд түүхий эдийн бирж тодорхой хэмжээгээр нэмэр болсон байх. Цаашид бирж нэмэр болохгүй нь маш тодорхой боллоо.

Худалдан авагч зах зээл нь ганц улс. Бодлогын хэмжээнд гэрээ байгуулж нэг удаад бирж нүүрсний арилжаанд хэрэг болсон. Одоо нүүрсэн дээр Биржийн тухай хуульд ямар ч өөрчлөлт оруулаад урд хөршийн худалдан авагч нар биржээс худалдаа хийхгүй нь тодорхой боллоо. Яах вэ, ган төмөрлөг, зэс алт, хөнгөн цагаан л биржээр арилжаалж магадгүй. Тиймээс биш нүүрс биржийн арилжаанд ямар ч нэмэр болохгүй.

- Биржийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан ч гэсэн үү?

- Ямар ч нэмэргүй, нэгэнт хандлага нь тодорхой болсон. Тэгэхээр бид нүүрсийг ямар гэрээ хэлэлцээрээр яаж нийлүүлэх вэ. Ялангуяа тоо хэмжээн дээр ухаалаг хандах ёстой. Биет хэмжээ хөөцөлдөөд үр ашиг хүртэхгүй. Одоо 60 сая тоннд багтаагаад ямар хэлэлцээр хийвэл илүү үнэ цэнтэй болгох вэ гэдгийг бодох ёстой. Үүний тулд бид Өвөр Монголын зах зээлийг маш сайн судлах хэрэгтэй. Бугатын нүүрсний хэрэгцээг маш сайн судлах хэрэгтэй. Үүн дээр хэрэглээ нь өсөж байна уу, гангийн экспорт нэмэгдэж байна уу, үгүй юу гэдгийг илүү нарийвчлан судлах ёстой. Харамсалтай нь энэ судалгааг олон улсын байгууллагууд хийдэггүй. Тиймээс бид тэр судалгааг өөрөө хийх ёстой.

ХЯТАД НҮҮРСНЭЭС ТАТГАЛЗАХ НЬ ТОДОРХОЙ БОЛСОН ТУЛ АЗИ ЕВРОПЫГ ХОЛБОСОН СҮЛЖЭЭНД ОРОХЫН ТУЛД ДЭД БҮТЦЭЭ ЯАЖ ХУРДАН ХОЛБОХ ВЭ ГЭДГЭЭ БОДОХ ЁСТОЙ

- Ирэх жилүүдэд эдийн засаг уул уурхайгаас хамааралтай байх нь тодорхой болж байгаа шүү дээ. Таны хэлсэнчлэн бид цаг хугацаа алдах хооронд нүүрсний үнэ унасаар л байна. Хятад нүүрснээс татгалзаж эхэлсэн энэ үед бидэнд нүүрсээ зарах хугацаа үлдсэн үү?

- Хятадын эрчим хүчний хэрэглээгээ бууруулах бодлого аажмаар коксжих, эрчим хүчний нүүрснээс татгалзна гэдгийг маш тодорхой хэлээд байна шүү дээ. 2024 оны зунаас хойш Хятадын гангийн үнэ унасан. Сүүлийн гурван жил дараалан бүх төрлийн нүүрсний үнэ буурсан нь хандлагыг тодорхой илэрхийлээд байна. Илүү юу хүлээх гээд байгаа юм. Бид дэд бүтцээ холбохын тулд дахиад гурван жил. Дараа нь 2028 онд УИХ-ын сонгуулийн үеэр арайхийн төмөр замаа холботол худалдан авагч тал манайд ийм их хэмжээний нүүрс хэрэггүй гэж хэлэхээр байна.

“Бид танайхаас 40 сая тонныг л авъя, бусад нь дотоодод өөр эрчим хүчээр хангаж байна” гэнэ. Ийм л нөхцөл байдал руу бид орох гэж байгаа шүү дээ. Тиймээс урьтаж бид дэд бүтцээ яаралтай холбох, эдийн засгаа төрөлжүүлэх, зөвхөн нүүрс биш бусад төрлийн түүхий эдээ экспортод гаргах дэд бүтцээ одооноос бодох ёстой.

Жишээ нь, Төв Ази. Хятадаас Төв Азийг холбосон дэд бүтэц Ази Европыг холбосон хамгийн том сүлжээ болоод байна шүү дээ. Казахстаны нутагт зүүнээс баруун тийш чиглэсэн хоёр төмөр зам бий болж байна. Энэ хоёр улсын хооронд маш том зах зээл явах нь тодорхой болсон учраас үүнд бид холбогдож чадвал Төв Азийн улс орнуудад удаа дараа очиж айлчлал хийсний зорилго нь энэ шүү дээ. Экспортоо нэмэгдүүлье гэж байгаа юм. Дахиад л дэд бүтэц. Машинаар зөөгөөд экспорт нэмэгдэхгүй шүү дээ. Тэгэхээр дэд бүтцээ яаж хурдан холбох вэ гэдгээ бодох ёстой байхгүй юу. Ийм байдлаар ирэх намар хэлэлцэх 2026-2031 оны таван жилийн төлөвлөгөөг маш ухаалаг бодох ёстой. Үүнийг боловсруулах ажил одооноос эхлэх ёстой. Өнөөдрөөс бодож намар гэхэд бүх талаас нь тунгааж таван жилийн төлөвлөгөө гарах ёстой. Салбар салбарын татаж чангаасан төсөл биш. Өнгөрсөн таван жил бид алдсан бол алдаагаа орхие.

Үр ашиггүй салбарт өчнөөн хөрөнгө оруулалт хийсэн бол орхие. Соёлын төв, хуримын ордон спорт зааланд хангалттай хөрөнгө оруулалт хийлээ, одоо боллоо. Эдийн засаг тэлсэн үед бүх мөнгөө энд л хийлээ. Эдийн засаг хямарсан үед спорт заал, хуримын ордон ямар хэрэг болохыг би мэдэхгүй байна.

Ирэх жилүүдэд эдийн засаг хүндрэхээр бол урьтаад амин чухал салбарт хөрөнгө оруулалт хийе. Харамсалтай нь тэр хөрөнгө оруулалт бидний бодсон шиг нэмэгдэхгүй багасах нь байна. Багахан олдож буй хөрөнгө оруулалтаа нэн тэргүүний зүйлдээ хөрөнгө оруулалт хийе. 10, 30 тийш нь хөрөнгөө хуваахгүй байх нь л төрийн бодлого шүү дээ. Ингэж л төрийн бодлого хэлэлцэх ёстой.

- Энэ онд эдийн засгийн өсөлтийг 7.6 хувь байхаар Монголбанк таамаглаж байна. Эдийн засгийн өсөлтөд уул уурхайн салбар гол жин дарна гэж үзэж байна. Харин Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс макро эдийн засгийн төсөөлөлд түүхий эдийн уналтаас шалтгаалсан эдийн засагт үүсэж болзошгүй эрсдлийг сануулсаар байгаа шүү дээ. Ялангуяа сүүлийн үед гадаад худалдааны тодорхойгүй нөхцөл байдал үүссэн нь анхаарал татаж байна?

- Бид 2025, 2026 2027 оны эдийн засгийн макро эдийн засгийн төсөөллийг гаргаж түүхий эдийн үнэ ханш савлаж болзошгүй талаар үндсэндээ хоёр хувилбараар тооцоолол гаргасан. Хэрэв тааруу бол хамгийн бага хувилбараар тооцоход эдийн засаг 3.4 хувь, өөдрөг хувилбар нь 6.5 хувийн өсөлт байх боломжтой гэж үзсэн. Энэ бол өнгөрсөн хавар хийсэн төсөөлөл шүү дээ. Өнгөрсөн намар Төсвийн төсөл дээр өгсөн санал дээр мөн 6-6.5 орчим хувийн төсөөлөлтэй байх болов уу гэсэн санал өгч байгаа. Үүнээс хойш хоёрдугаар сард АНУ-ын Ерөнхийлөгч Доналд Трамп ажлаа авч гурван сарын хугацаанд тарифын асуудлаар дэлхийн худалдааны бодлогыг орвонгоор нь эргүүлж байна шүү дээ. Үүнээс өмнө 20 гаруй жил дэлхийн худалдаа татвар багатай чөлөөтэй байх ёстой гэсэн зарчим баримталж байсныг Доналд Трамп үндсээр нь эргүүлж АНУ-д үйлдвэрээ байгуулж, дотоодын зах зээлээ хамгаалах маш их өндөр хэмжээний татварын бодлого явуулж байгаа учраас энэ татварын сөрөг нөлөө гарах нь тодорхой. Хамгийн гол нь ганц, хоёр улсаар тогтохгүй дэлхийн улс орнуудын 50, 60 хувь нь хамрагдаж байна шүү дээ. Доналд Трампын тогтоосон өндөр татварт АНУ-тай гол худалдаа хийж буй Канад, Мексик, Хятад Мексик, Европын холбооны улс орнууд багтаж байна. Хэдийгээр өчигдөрхөн цахилгаан бараа, зарим зүйлээ хөнгөлсөн ч цаана нь үлдэж буй ган төмөрлөг, суудлын автомашин өндөр татвартай хэвээр байна. Тэгэхээр энэ бүх байдлаас үндэслээд энэ онд дэлхийн худалдаа нэлээн таагүй өсөлт буурахаар байна. Одоогоор хэд, хэдэн улс эдийн засгийн өсөлтийн таамгаа бууруулаад байна. Сингапур, Их Британи, Япон зэрэг улс эдийн засгийн өсөлтийн төсөөллөө бууруулсан бол олон улсын байгууллагууд Хятадын эдийн засгийн өсөлтийн таамаглалыг бууруулж 4.3 хувь гэж үзэж байна. Энэ бүх нөхцөл байдал нь мөн адил манай улсад дам нөлөөлж эдийн засгийн өсөлтөд таагүй нөлөөлөх болов уу гэж үзэж байгаа. Ер нь цааш хүндрэхгүй бол одоогийн байдлаар тав орчим хувь, хэрэв нөхцөл байдал таагүй болж гангийн үнэ, төмрийн хүдрийн үнэ, коксжих нүүрсний үнэ унасаар байвал магадгүй 4 хүртэл хувийн өсөлттэй байх болов уу.

ГАДААД ХУДАЛДААНЫ ТЭНЦЭЛ 0 БОЛОХ ЭРСДЭЛТЭЙ ТУЛ ИМПОРТЫГ ХЯЗГААРЛАХ БОДЛОГО БАРИХ ЁСТОЙ

- Ялангуяа Хятад улс манай улсын гадаад худалдааны 60 гаруй хувийг эзэлдэг учраас эдийн засаг нь агшиж тэлэх нь ч шууд хамааралтай болж байна. Саяхан гуравдугаар сард болсон Бүх ардын хурлаараа гангийн үйлдвэрлэлийн хэрэглээг танана гэдгээ мэдэгдсэн нь бидэнд муу мэдээ байлаа. Дээр нь АНУ-тай хийж буй худалдааны дайн хурцдаж өндөр тариф тогтоож буй энэ үед Засгийн газрын хэрэгжүүлэх 14 мега төслийн асуудал хөндөгдөж байна. Магадгүй гадаад өрийн дарамт ч үүсэх эрсдэлтэй байгаа шүү дээ?

- Эдийн засгийн өсөлтөд ялгаатай зүйл нь өнгөрсөн онд хөдөө аж ахуйн салбар уналттай байсан. Энэ онд зуд нүүрлэхгүй хөдөө аж ахуйн салбар дээр хөсөлттэй гарч болно. Гэтэл уул уурхайн салбарын тухайд 2024 онд нүүрсний экспорт их хэмжээгээр өссөн бол энэ онд биет хэмжээ төдийлөн өсөх боломжгүй. Яагаад гэвэл манай тээвэрлэлтийн дэд бүтэц чинээндээ тулсан байна шүү дээ. Одоогийн яригдаж буй Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил холболтын гэрээ хэлэлцээр нь дөнгөж саяхан дуусаж тавдугаар сард барилга угсралтын ажил нь эхлэхээр байна. Хамгийн хурднаар нь тооцвол 2.5 жил бол тасалдал, саатал гарвал гурван жил шаардлагатай болж байгаа юм.

Тэгэхээр 2025, 2026 онд нүүрсний экспортын биет хэмжээ өсөх ямар ч боломжгүй байхгүй юу. Дээр нь АНУ-ын худалдааны нөхцөл, Хятадын эдийн засгийн өсөлт байна. Үнэ ханшийн хувьд ч бас тааруу байгаа учраас уул уурхайн салбар дээр өндөр өсөлт төсөөлөл гарна гэж бодохгүй байна.

Энэ Лхагва гарагт Үндэсний статистикийн хороо 2025 оны нэгдүгээр улирлын тоон мэдээллийг танилцуулна. Одоогоор гаалийн байгууллагаас гаргасан эхний гурван сарын гадаад худалдааны мэдээг харсан ч манай уул уурхайн салбарын орлого буурсан байна, оны эхний гурван сард нийт экспорт гурван тэрбум ам.долларт хүрч өнгөрсөн оны мөн үеэс 18 хувиар буурсан байна. Эсрэгээрээ импорт 130 гаруй сая ам.доллароор буюу таван хувийн өсөлттэй байна. Зөрүү нь манай гадаад худалдааны тэнцэл нэгдүгээр улиралд 465 тэрбум ам.долларын ашигтай гарсан. Энэ нь харамсалтай нь өмнөх оны мөн үеэс 60 гаруй хувиар буурсан байгаа. Тэгэхээр энэ бол буурч буй хандлага. Энэ нөхцөл байдал цааш үргэлжиллээ гэж үзэхэд экспорт дахин саарна. Импортын өсөлтийг бид сааруулж чадаагүй шүү дээ.

Экспорт импортын зөрүүгээр оны эхний хагаст гадаад худалдааны тэнцэл 0 болох эрсдэлтэй байна. Тиймээс яаралтайгаар бид энэ нөхцөл байдалтайгаа уялдуулан импорт тал дээр зохицуулалт хийх шаардлагатай гэсэн үг. Гарцаагүй бид түлш, шатахуун, цахилгаанаа импортолно.

Зайлшгүй биш суудлын автомашин, гэр ахуйн хэрэглээний зүйлс зэрэг импортын бараанд татварын ялгаатай бодлого баримталж импортын өсөлтийн хурдыг сааруулахгүй бол өнгөрсөн онд 26-27 хувиар өссөн, одоо оны эхэнд 5 хувь гэхээр саараагүй явж байгаа байхгүй юу. Одоо бүтээн байгуулалтын ажлууд эхэлнэ. Тэгэхээр энэ том төслүүдийн сөрөг үр дагавар нь импортыг өдөөх эрсдэлтэй. Одоогийн 5 хувийн өсөлт өдөөгдөхөөр өнгөрсөн оны мөн үеийнх шиг 20-25 хувь болно. Тэгэхээр гадаад худалдааны тэнцлийг улам бүр алдагдал руу оруулах сөрөг үр дагавартай. Тэгэхээр мега төслүүдийг бүгдийг нь хэрэгжүүлэх цаг мөн үү. Гадаад худалдааны нөхцөл байдлаа маш сайн анхаарч экспорт буурснаас хамаараад бидний төсөөлөөд буй 33 их наядын төсвийн орлого тасарвал одоогийн хавар эхлэх тендерийн ажлууд намар болоход санхүүжилт олдохгүй тасрах эрсдэлтэй. Өр үүсэх аюултай. Тендер бол орж ирж буй мөнгөний 70 хувь нь импорт шүү дээ. Түлш, шатахуун, автомашин, тоног төхөөрөмж гэх мэт. Тэгэхээр бүр эсрэгээрээ бид гадаад худалдааны тэнцлээ улам бүр муутгах бодлого явуулах гэж байна. Цаг үеийн нөхцөл байдлаасаа хамаарч улсын төсвөөс хамааралтай 14 мега төслүүдээ эрэмбэлж нэн чухал гарцаагүй явах ёстой газрын тос барих үйлдвэр, төмөр зам зэрэг төслөө эхний ээлжид урагш нь явуулах хэрэгтэй. Харин амин чухал бус төслүүдээ хойшлуулж болно. Ирэх намар бид 2026-2031 оны Монгол Улсын хөгжлийн таван жилийн төлөвлөгөөгөө боловсруулж УИХ дээр хэлэлцэнэ. Энэ үед л бид 14 мега төсөл, Улаанбаатар хотын 23 мега төслийг хэзээ ямар хугацаанд хэрэгжүүлэх бололцоотой вэ гэдгийг хэлэлцэх ёстой. Үүний наана Хаврын чуулганаар ирэх гурван жилийн төсвийн хүрээний мэдэгдлийг хэлэлцэх гэж байна шүү дээ. Энд уг асуудлыг ярих ёстой. Тэгэхээр том төлөвлөгөө гэдэг чинь ганц, хоёрхон жилд хийгдэх ажил биш. Хамгийн багадаа дунд хугацааны төсөл 5 жил, цааш сунжирвал 8, 10 жил хэрэгжих төслүүд ярих гэж байна шүү дээ. Тиймээс мега төслүүдэд маш анхаарал болгоомжтой хандаж гадаад нөхцөл байдлаа харж маш сайн дэнсэлж үзэж хэзээ урагшлуулах вэ гэдгээ шийдвэрлэх ёсой.

- Ялангуяа Доналд Трампын тогтоосон өндөр тариф дам нөлөөгөөр инфляцид нөлөөлөхөөр байгаа шүү дээ?

- Маш хүчтэй нөлөөлнө. Гадаад худалдаагаар дамжаад Монголбанкан дахь валютын нөөц нэмэгдэхгүй багасах тусам ханшийн савлагаа ихэснэ. Ханш өсөхөөр зарласан бүх тендерүүдийн үнэ ханш өснө. Одоо ч бас өсөөд байна шүү дээ. Өнгөрсөн оны аравдугаар сараас хойш зургаахан сарын дотор ам.долларын ханш хэд болж өсөв. Энэ байдал цаашид улам бүр гүнзгийрнэ.

- Өнгөрсөн намар эдийн засаг тэлсэн үед машинаар бол хурд хэтрүүлсэн бол одоо хурдаа сааруулах цаг нь болсон гэж та ярьж байсан шүү дээ. Одоо макро эдийн засагт үзүүлээд байгаа аваарын дохиог эрх баригчид анзаарч хурдаа хасах бодол байна уу. Аль эсвэл нэгэнт авсан хурд хасах боломжгүй байна уу?

- Манай гүйцэтгэх засаглалд хэд хэдэн дутагдалтай асуудлууд байна. Нэгдүгээрт, аль ч гүйцэтгэх засаглалын төрийн байгууллагуудад судалгааны байгууллага байхгүй. Өнгөрсөн жил эдийн засгийн хөгжлийн яаманд эдийн засгийн хөгжлийн хүрээлэн зэрэг байгуулсан нь дөнгөж шаваа тавьж байна. Тэнд ажиллах хангалттай боловсон хүчин байна уу. Боловсон хүчнээ бэлдэж судалгааны арга зүйгээ олтол дахиад 1-2 жил гэсэн үг. Тэгэхээр судалгаа хийлгүй аливаа шийдвэрийн төсөл маш яаралтайгаар гарахаар алдаатай болж байгаа юм. Хоёрт, төрийн захиргааны байгууллагууд асуудлыг урьдчилан сэргийлдэггүй. Болох гэж буй асуудал дээр болгоомжтой ханддаггүй. Бүр болоод өнгөрсөн хойно буюу статистикийн мэдээн дээр алдагдалтай гэж гарсных нь хойно өөрчлөх гэж байна шүү дээ. Галт тэрэг аль хэдийнэ хөдөлж бирж дээр нүүрсний уналт болсны /гадаад худалдаа өнгөрсөн гурван сард хийгдсэн худалдааг дөрөвдүгээр сард мэдээлнэ/ дараа буюу болж өнгөрсөн үйл явдал дээр үндэслээд дараагийн алхам хийж шийдвэр гаргаж болохгүй. Энэ бол алдаатай байхгүй юу. Борооны дараа цув нөмөрнө гэгчээр хожимдсон арга хэмжээ байхгүй юу. Тэгэхээр судалгаа шинжилгээ аливаа зүйлийн цаашдын хандлагыг судална гэдэг чухал нь энэ. Төрийн захиргааны байгууллагууд судалгааны нэгжтэй байсан ч сонсохыг хүсдэггүй. Албан ёсны статистикийн тоон дээр хасах үзүүлэлттэй гарч ирснийх нь дараа шийдвэрээ гаргах гээд байдаг учраас авч буй арга хэмжээ нь дандаа хоцорч байна. Жишээ нь, статистик мэдээн дээр гадаад худалдааны тэнцэл 0 боллоо гэж мэдээлсний дараа л импортыг хязгаарлах бодлого явуулах гэж байна шүү дээ. Гэтэл тэр бодлогын арга хэмжээг Их хурал, ЗГ-ын түвшинд гаргаж, хэрэгжсээр байтал намар болно. Аль хэдийнэ үр дагавар нь гарч хохирол учирсны дараа шийдвэр гаргах гэж байгаа байхгүй юу. Ийм байдлаар гал унтраасан арга хэмжээ аваад байвал эдийн засгийн ямар ч зөв бодлого явахгүй. Ийм алдаатай. Тэгэхээр үүнээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд аль болох гүйцэтгэх засаглалаас хараат бус судалгааны институт чухал. Энэ утгаараа аль 2020 онд Хөгжлийн бодлого төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуулийг батлахдаа яг энэ агуулгаар аливаа бодлого шийдвэрийн төслийг яаж боловсруулах вэ гэдэг үе шатыг нь зааж өгөөд зөвхөн төрийн захиргааны байгууллагууд биш их дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллагууд судлаачдыг оролцуулна гэж хуульд нь заасан байгаа. Энэ хуулийг манай ЗГ яамд маш сайн анхаарч хэрэгжүүлэхгүй ёстой. Үгүй бол зөвхөн өөрийнхөө харж буй өнцгөөр бодлоо аль нэг хуулийн төсөл боловсруулж гаргах гээд байна шүү дээ. Тэгэхээр энэ нь зөв ч байж болно, буруу ч байж болно. Үүнийг тунгаахын тулд Хөгжлийн бодлого, түүний удирдлагын тухай хуулийн дагуу хуулийн төсөл бодлогын шийдвэрийг боловсруулах шатанд их дээд сургууль, эрдэмтэн судлаачдын саналыг авч, хэлэлцүүлэг хийх ёстой. Ингэж алдаа оноогоо шүүсний эцэст алдаа багатай шийдвэрийг цаашид гаргах ёстой.

- Тэгвэл бодлого тодорхойлогчид сэтгэл хөдлөлөөр шийдвэр гаргаж байна уу. Аль эсвэл эрх ашиг уу?

- Зөвхөн өөрсдийн ашиг сонирхлоор хандаж байна. Төсвийг нэгэнт батлуулсан учраас бууруулахгүй гэж үздэг. Салбарын сайд бүр төсөвт нь баталсан мөнгөн дүнг бууруулахгүй байх ашиг сонирхлынхоо төлөө л байхаас биш нийт эдийн засгийг огт бодохгүй байна шүү дээ. Салбарын сайдын батлагдсан төсөв их, бага байх нь нэн тэргүүний асуудал биш. Чухал биш хойшлуулж болно. N1 асуудал нь эдийн засаг хямралд орох уу үгүй юу, ханш савлах эсэхээс хамаарч ард иргэдийн амьдралд яаж нөлөөлөх вэ гэдэг нь макро эдийн засгийн бодлогын орчин №1 асуудал байхгүй юу. Үүнийгээ урьдаар бодож төсвөө бодож шийдэх ёстой.