Төр хувийн хэвшилтэйгээ "өрсөлдсөөр" олон жилийн нүүрийг үзэж байна. Гэвч нүүрэн дээрээ "Хувийн хэвшлээ дэмжиж, бизнесийн орчинг сайжруулна" гэх ганган уриатай. Энэ үг улиг болж, монголын улстөрчдийн амлалт моодноос гарах цагаар туйлдсан хэдэн ААН-үүд нь бизнесийн салбараас нэрээ татаж, хаалгаа барьсаар.

-2021 ОНООС ХОЙШ 28 МЯНГАН КОМПАНИ ШИНЭЭР НЭМЖ БАЙГУУЛАГДЖЭЭ-

Татан буугдсан компаниудын асуудлыг хөндөхөөс урьтан бид энэхүү нийтлэлээрээ хэчнээн бизнес эрхлэгчийн асуудлыг хөндөх гэж байгаатай танилцъя. ҮСХ-ны бизнес регистрийн санд үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд гэх хэсэгт 87 мянган компани бүртгэлтэй байна. Компаниудын тоо жил ирэх тусам өсөж буй бөгөөд 2021 оноос хойш 28 мянгаар нэмэгджээ.

Бизнес эрхлэгчид нэмэгдэж байгаа нь сайшаалтай. Гэвч нөгөө талд бизнесийн орчны олон талт асуудлаас шалтгаалж өдөр бүр 1-2 компани шүүхээр орж татан буугдаж байна. Үүнийг батлах, нотлох үзүүлэлт бол шүүхээр орж татан буугдсан болон үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоосон гэх "статус" бүхий компаниудын тоон мэдээлэл юм.

-2024 онд өдөрт дунджаар 10 компани үйл ажиллагаагаа БҮРЭН ЗОГСООЖЭЭ-

Дээрх статистикаас харахад, сүүлийн таван жилийн хугацаан дахь тоон үзүүлэлтээс 2024 онд хамгийн олон буюу 4008 компани үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоожээ. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрөгч онд өдөрт дунджаар 10 компани үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоосон гэсэн үг юм.

-2021 онд хамгийн их буюу 623 компани татан буугдсан ба өдөрт хамгийн багадаа 1-2 компани ТАТАН БУУГДСАН "СТАТУС"-Д ШИЛЖИЖ БАЙНА-

Харин татан буугдсан гэх нэршлийг шүүхээр орж, албан ёсоор улсын бүртгэлээс бүртгэлээ хасуулсан компаниуд "зүүдэг" байна. Тэгвэл 2021 онд хамгийн олон компани татан буугджээ. Үүнийг цар тахлын нөхцөл байдалтай холбон харж болох ч нийтлэгээрээ харахад, бид өнөөдрийг хүртэл бизнесийн орчноо сайжруулж чадаагүй хэвээр байгаа юм. Тиймдээ ч 2025 он гарсаар 291 компани татан буугдаад байна. Өөрөөр хэлбэл, өдөрт дунджаар 1-2 компани татан буугдсан гэх статусд шилжиж байна.

Тэгвэл эдгээр тоон үзүүлэлтээр бид өнөөгийн бизнесийн орчин хэр байна вэ гэх асуудлыг хөндөхөөс өөр аргагүй. 2023 оны Монголын бизнесийн орчны судалгаагаар бизнесийн орчинтой холбогдох хууль эрх зүйн орчны үнэлгээ нь 2.4 ба бусад орчнуудаас хамгийн бага үнэлгээтэй гарч байв.

Ингэхдээ зарим судлаачдын зүгээс 2019 болон 2023,2024 онд хийгдсэн судалгаануудад гарсан бизнесийн орчинд сорилт болж буй асуудлууд хэвээр байгааг хэлж буй юм. Тухайлбал, 2019 онд хийгдсэн Монгол Улсын бизнесийн орчин судалгаагаар дараах үр дүн гарч байжээ.

-СУДАЛГАА: Авлига, татварын хувь хэмжээ, улс төрийн тогтворгүй байдал нь бизнесийн орчинд тулгарч буй хамгийн том саад тотгор-

Тэгвэл бизнес эрхлэхэд саад учруулж буй хүчин зүйлсийг бизнес эрхлэгчид хэрхэн тодорхойлов?

Судалгаанд хамрагдсан компаниуд авлига, албан татварын хувь хэмжээ, санхүүгийн хүртээмж, улс төрийн тогтворгүй байдал зэргийг бизнесийн орчинд тулгарч буй хамгийн том саад тотгор гэж үзсэн байдаг бөгөөд эдгээр хүчин зүйлс эдийн засгийн өсөлт болон ажлын байр бий болгоход саад учруулж ирсэн байна.

Компаниудын хэмжээнээс хамааруулан авч үзвэл, жижиг компаниудын 36.52 хувь, томоохон компаниудын 28 хувь нь улс төрийн тогтворгүй байдлыг хамгийн том саад бэрхшээл гэж үзсэн бол, хэмжээний хувьд дунд зэргийн гэсэн ангилалд багтах компаниудын 28.57 хувь албан татварын хувь хэмжээг хамгийн том саад тогтгор гэж үзсэн аж.

Олон жил хөлс, хөдөлмөрөө гаргасан ч эцэстээ үйл ажиллагаагаа зогсоож буй олон бизнес эрхлэгчид байна. Тэгвэл бид тэдний нэг төлөөлөлтэй уулзаж ярилцлаа.

-Тэр үед авлигыг нь өгчихсөн бол бизнесээ хаахад хүрэхгүй байсан байх л даа...-

Бизнес эрхлэгч Г.Майцэцэгтэй ярилцлаа. Түүний хувьд 2009 оноос хойш "Exclusive" брендийг үүсгэн байгуулж, оёмол бүтээгдэхүүний салбарт үйл ажиллагаагаа явуулж байсан боловч 2021 онд бизнесийн хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас шалтгаалж өөрийн эл бизнесээ татан буулгасан байдаг

-Маш олон жил бизнесийн орчинг сайжруулна гэдэг ярьж ирлээ. Бодит байдал дээр татан буугдаж буй компаниудын тоо нэмэгдэх хандлагатай байгааг тоон мэдээллүүдээс харж болохоор байна. Таны хувьд ийм кейстэй тулгарч байсан хүний хувьд өнөөгийн бизнесийг орчинг юу гэж дүгнэх вэ. Асуудал нь юу байна?

-Юун түрүүнд "дампуурсан" компанийн төлөөлөл болж яриа өгч байна /инээв/. Нэг талаасаа маш гунигтай санагдаж байна. Польшид манайх оёдлын үйлдвэртэй байж, 20-иод жил бизнес эрхэлсэн. Одоо бодоход, манай Хөдөлмөрийн тухай хууль ажил олгогч нартаа маш харгис. Ажлын байрыг төр биш бизнес эрхлэгчид бий болгодог. Хөдөлмөрийн хуулиасаа эхлүүлж өөрчлөлт хийх ёстой юм болов уу гэж би боддог. Жижиг ААН-үүд ямар нэгэн асуудал гарахад ажилчидтайгаа харьцангуй зохицоод явдаг. Компани томрохын хэрээр энэ маш том асуудал болдог. Товчхондоо, хэрвээ ажилтан ажил олгогчийг шүүхэд өгөхөд ямар ч тохиолдолд ажил олгогчийн буруу болж гардаг. Энэ харгис байдлын нэг жишээ. Гэхдээ аливаа компанийн баялаг нь ажилтан байдаг. Хоёрдугаарт, нийгмийн даатгалын асуудал. Нийгмийн даатгалыг ажилтнаас бас ажил олгогчоос авдаг. Гагцхүү энэ нийгмийн даатгалыг төлснөөр тухайн ажилтан эсхүл компанидаа ямар үр өгөөжтэй вэ юм бэ гэдгийг бодоод үзэхэд асуудалтай. Нөгөө талдаа ажлын байрыг бий болгосноор ажил олгогчид ямар давуу тал, хөнгөлөлт байгаа юм бэ. Жишээлбэл, ЖДҮ-ийн сан гээд байна. Үйлдвэрлэл эрхлээд, ажлын байр бий болгоод явж байгаа дөнгөж бойжиж буй ААН-үүд тэр зээлийг нь авч чадаж байсан бил үү. Гуравдугаарт, татварын бодлого. Гаднаас импортоор орж ирж буй бүтээгдэхүүнд 15.5 хувийн гаалийн татварыг газар дээр нь төлдөг. Энэ нь түүхий эд материалаа оруулж ирэхэд маш том дарамт болдог. Өөрөөр хэлбэл, түүхий эд материалаа үйлдвэртээ аваачиж эргэлтэд оруулаагүй байхдаа бид улсад татвар төлдөг. Энэ мэтчилэн яриад байвал бизнес эрхлэгчдэд тулгардаг асуудлууд дуусахгүй. Та бүхэн анзаараарай. Сошиалд онлайн худалдаа маш их хөгжиж байна. Монгол Улсад далд эдийн засаг дээд цэгтээ хөгжчихсөн. Өнөөдөр онлайн шопоор худалдан авалт хийсэн хүн НӨАТ төлдөггүй. Зарсан хүн нь баримт өгдөггүй. Энэ асуудлуудыг төр л бодлогоороо цэгцлэх ёстой шүү дээ.

-Танайх хэчнээн ажилтантай байсан бэ?

-Ид үедээ манайх 100-аад ажилтантай байсан.

-Та бизнес эрхлэгчдийн өмнө тулгамддаг нийтлэг асуудлуудыг хэллээ. Эдгээр нь "Exclusive" үүдээ барихад нөлөөлсөн хүчин зүйлсэд ч хамаарах байх. Гэхдээ үүдээ барихад хүргэсэн гол асуудал нь яг хаанаа байсан гэж хардаг вэ?

-Авлигыг нь өгчихсөн бол бизнесээ хаахад хүрэхгүй байсан байх. Тухайн үед 170 сая төгрөгийн акт тавьсан. Актыг нь ч хүлээн зөвшөөрсөн. Төлсөн. Тухайн үед гарсан гол асуудал нь НӨАТ. Тэр үед НӨАТ бол томчуудын хийдэг бизнес болчихсон байсан. НӨАТ-ыг хоорондоо заралцдаг байсан шүү дээ. Тухайн үед манай компанийн жилийн эргэлт 1.2-2 орчим тэрбум төгрөг байв. Ажлын хувцас үйлдвэрлэдэг байсан юм. Ажлын хувцасны материалыг Нарантуулаас авахад даавуу зарж байсан худалдаа эрхлэгчдийн өгсөн НӨАТ-ын падаан нь хуурамч падаан байсан. Гэтэл түүний хуурамч эсэхийг бид ялгаж мэдэхгүй шүү дээ. Мэддэг субъект нь татварынхан. Яагаад гэвэл тэр үнэт цаасыг татварынхан өөрсдөө өгдөг байхгүй юу. Энэ дээр л маргаан үүссэн юм л даа. Тухайн үед хүмүүс намайг татвар төлөхгүй гээд тэмцээд байна гэж буруу ойлгосон. Үнэндээ шударга ёсыг л шаардсан. Яагаад 10 хувийн авлига өгчихвөл торгууль тавиулалгүй гарч болдог юм. Хэрэв би буруу зүйл хийсэн бол торгуулиа төлөөд алдаагаа давтахгүй байх ёстой. Гэтэл та арван хувийг нь өгчихвөл үнийн дүнг нь ингээд хасчхана гэж байгаа нь зүйд нийцэхгүй зүйл шүү дээ.

-Товчхондоо бизнес эрхлэгчдийн асуудал нь "төр" болж таарав уу?

-Үйлдвэрлэл эрхлэгчид хамгийн том хамгаалалт нь төрийн бодлого. Монгол Улсад үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн үнээрээ болон чанараараа өрсөлдөж байж энэ зах зээл дээр оршин тогтноно. Монголд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн яагаад үнэтэй байгааг үйлдвэрлэгчээс биш улстөрчдөөс асуугаасай гэж би хүсдэг. Яагаад гэвэл тэдний гаргасан бодлогоор өнөөдрийн нөхцөл байдал бий болсон байгаа.

-Чөлөөт эдийн засагтай нийгэмд амьдарч л байгаа юм бол хэн нэгэнд давуу эрх өгөх ёсгүй. Бүгд татвараа төл эсвэл бүгд битгий төл гэх зарчим үйлчлэх ёстой-

-Бизнесийн зарчмыг ойлгож ухаарсан хүнд бол алдаа онооноосоо суралцаад явах зүйл байж болох юм. Гэхдээ гарааны бизнес эрхэлж буй залууст дампууралтай нүүр тулна гэдэг бол эргээд бизнесийн салбар руу орохгүй гэх маш том айдас ч болдог байж болох юм. Тэгэхээр бид залуу бизнес эрхлэгчдэдээ яаж анхаарах ёстой юм бэ?

-Бизнес унаж, босож л байдаг. Эрсдэл гаргадаггүй хүн амжилтад хүрдэггүй л гэх дүрэм бий. Асуудал байна. Гэхдээ асуудал юунд байна вэ гэхээр, өнөөдөр төрийн гаргаж буй бодлогод л байна. Би Польшид, Хятадад оёдлын үйлдвэр ажиллуулж байсан. Гэтэл эсрэгээрээ монголд, эх орондоо байж хаалгаа хаачхав. Энэ чинь л асуудал. Үйлдвэрлэлийг хөгжүүлье гэвэл 20-25 жилийн хугацаатай хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэх судалгаа байдаг. Зээл биш шүү.

Гэтэл манай эрх баригчдын ярьдаг зүйл бол зээл. Манай бизнес эрхлэгчид 2.5-3 хувийн хүүтэй зээлийг банкуудаас аваад явж байдаг. Дэлхийд байхгүй хүү. Тэгэхээр жилийн 0.1-1 хувийн хүүтэй, 15-20 жилийн хөрөнгө оруулалттай байж тогтвортой бизнесийг босгож ирнэ гэх судалгаа нь бий. Энэ болгоныг гайхлаа гээд яах вэ дээ.

Шантраад болохгүй, бүтэхгүй юм байна гээд байж таарахгүй. Бид залуу үедээ замыг нь засаж өгөх хэрэгтэй. Улс орон хөгжье гэвэл үйлдвэрлэл заавал хөгжих ёстой. Үйлдвэрлэлгүй улс гал тогоогүй айлтай адил.

Тэр хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байгаа залуусыг төрийн бодлого нь ийм байгаа юм чинь юм хийгээд хэрэггүй гэж хэлж чадахгүй. Тиймээс ч бид мэтийн юм үзсэн хүмүүс замыг нь засах ёстой. Алдах зүйл байхгүй болчихсон байхгүй юу.

-Тун удахгүй УИХ-аар бизнес эрхлэгчдийн дунд хүлээлт өндөр байгаа Татварын багц хуулийн төсөл орж ирж, хэлэлцүүлэгдэнэ. Таны хувьд хуулийн төсөл дээр ямар хүлээлт тавьж байна. Ямар зарчмаар бодлогоо боловсруулаасай гэж бодож байна вэ?

-Аливаа улсын татварын бодлогыг маш сайн мэргэшсэн хүмүүс нь хөрсөнд буулгах ёстой. Монголд дабль стандарт дээд цэгтээ хүрчихсэн. Чөлөөт эдийн засагтай нийгэмд амьдарч л байгаа юм бол хэн нэгэнд давуу эрх өгөх ёсгүй. Бүгдэд нэг л зарчим үйлчлэх ёстой. Яагаад зарим нэгнийг нь НӨАТ-аас чөлөөлчихсөн, зарим нэгэнд нь НӨАТ тавигдаад байгаа юм. Энэ чинь л шударга бус зүйл. Бүгд татвараа төл эсвэл бүгд битгий төл. НӨАТ-ын босго ч өөрөө хуулийн цоорхойг бий болгодог юм билээ. НӨАТ гэхээсээ илүү үйлдвэрлэл эрхэлж буй хүмүүстээ 1 юм уу 2 хувийн л татвар байдаг байгаасай гэж хүсдэг. Нөгөөтээгүүр нийгмийн даатгал. Ажилчдаа ажилтай, орлоготой байлгасныхаа төлөө бид нийгмийн даатгалын санд дахиад 11 хувийг төлнө гэдэг бол бид авлигачдын хулгай хийх мөнгийг бий болгож өгөөд байгаа юм шиг санагддаг.

-Удахгүй шинэ бизнесээ эхлүүлэх гэж байгаа гэх сураг байсан. Нууц биш бол сонирхуулаач?

-Тун удахгүй зургаадугаар сарын дундуур адууны эхэсээс гаргаж авч, хоёр жил судалгаа шинжилгээ хийгдсэн гоо сайхны бүтээгдэхүүнийг монголд үйлдвэрлэж эхлэх гэж байгаа. Дарамтууд эхэлж байна шүү. Жишээлбэл, шинээр гаргах 150 мг хэмжээтэй бүтээгдэхүүнээс 8 ширхгийг дээжинд өгч шинжлүүлж байгаа юм. Манай Японы хөрөнгө оруулалттай хийгдэж байгаа учраас энэ талаараа Японы тал руугаа мэдэгдэхэд тэд гайхаж хүлээж авсан. "50 мг-г аваад шинжилчих зүйлийг яагаад 8 бүтээгдэхүүн өгч байгаа юм бэ" гэсэн. Монголын хууль дүрэм ийм юм аа гэж тайлбарлалтай нь биш. Манай эрдэм шинжилгээний хүрээлэн дээр үеийн Оросын стандартаар явдаг тул их хэмжээний дээж хэрэгтэй болсон юм байна аа л гэж хэлсэн. Энэ мэтээс авхуулаад маш олон зүйлд бид өөрчлөлт оруулах ёстой юм байна. Мөн бүгд уялдаатай ажиллах ёстой.

-Том зургаараа харвал, ороо бусгай нөхцөл байдалтай л болчихлоо-

Тэгвэл төр бизнеийн орчноо хэр "хамгаалж" байна вэ гэх чиглэлд бид эдийн засагч Г.Батзоригтой ярилцаж, байр суурийг нь сонслоо

-ҮСХ-ноос гаргасан мэдээллээр 2024 онд л гэхэд 4008 компани үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоосон байна. Татан буугдаж буй компаниудын тоон мэдээлэл нь манайд бизнесийн орчин таатай бус байгааг илтгэж болох хамгийн наад захын энгийн үзүүлэлт. Эдгээр компаниудын үүдээ барих болсон шалтгааныг нийтлэг байдлаар юу гэж харж болох вэ?

-Мэдээж татан буугдаж буй компаниудын тоон үзүүлэлт бол өнөөгийн бизнесийн орчинг илтгэж харах бас нэгэн үзүүлэлт. Аливаа бизнес үргэжлэхэд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Тэр нь өөрийн эсхүл гадаадын хөрөнгө оруулалт, банкны зээл гэх мэт эх үүсвэрээс байж болно. Ойрын хугацаанд манайд орж ирж байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг харвал дийлэнх нь уул уурхайн салбарт байна. Энэ утгаараа бусад салбар руу гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирэх нь дутмаг байгаа.

Хоёрдугаарт, банкны зээл авахад тухайн компани банкны зээлийн шалгуурт хамгийн наад зах нь барьцаа хөрөнгийн шаардлагыг хангаж чадахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, монголд зээл гэх бүтээгдэхүүн өөрөө маш "үнэтэй" байгаад байна шүү дээ. Зээлийн хүү гэхэд л 17-20 орчим хувьд хэлбэлзэж байна. Сүүлийн 10-аад жил энэ тоо хөдлөөгүй. Нөгөө талдаа энэ "үнэтэй" бүтээгдэхүүнийг эргэж төлнө гэдэг бол бизнесийнхэнд асар том дарамт болчхоод байна.

Тиймдээ ч дунджаар 5 жил үйл ажиллагаагаа явуулаад зогсдог гэх судалгаа ч гарсан байдаг.

Гуравдугаарт, ЖДҮ гэж бид ярьдаг. Төрөөс ЖДҮ сангаар дамжуулан бизнес ААН-үүдэд хөнгөлөлттэй зээл олгосон байдаг. Гэтэл тэдгээр нь төсвийн орлогоос хэт хамааралтай, мөнгөн урсгал нь тогтвортой бус байх нь бий. Сүүлд зарим УИХ-ын гишүүд ч хэлж байсан. Үйл ажиллагаагаа идэвхтэй явуулж байгаа 40 мянган компаниас тендер авдаг компаниудын цаана ямар нэг байдлаар улс төрийн хамаарал тогтоогдож байдаг гэж. Энэ нь ч өөрөө үнэнээс хол зөрсөн үг биш байх. Тэгэхээр эдийн засагт байгаа хөрөнгө оруулалтыг цусны эргэлт гэж бодвол ААН-үүдэд үйл ажиллагаагаа явуулах боломжийг олгох "цус" нь хөрөнгө оруулалт болж таарна.

Гэтэл гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт уул уурхайгаас бусад салбарт дутагдалтай, банкны зээл нь "үнэтэй", зээлийн дарамт өндөр басхүү бизнес нь төртэй цуг явдаг бизнесүүд байдаг гээд олон шалтгаан байна. Өөрийн хөрөнгөөр хийе гэхээр 1990 оноос хийгдсэн баялгийн шударга бус хуваарилалттай холбоотойгоор өөрийн хөрөнгөтэй хүмүүс нь хэд билээ. Энэ мэтээс дүгнэж харвал, би татан буугдсан компаниудыг түлхүү хөрөнгө оруулалттай холбон харж байна. Мөнгө нь байхгүй байна гэсэн үг. Бизнесийн орчин бол хоёрдугаар асуудал байх.

-Цар тахлаас хойш үндсэндээ гурван жил өнгөрсөн байна. Гэтэл бид өнөөдөр ч бизнесийн орчин асуудалтай байгаа учир шалтгаанаа цар тахал руугаа холбож ярьж суугаа нь хэр бодитой үндэслэл вэ?

-Цар тахлаас хойш бизнесийн орчинд тодорхой бус байдал нэмэгдсэн. Энэ нь зөвхөн монголд төдийгүй дэлхий нийтээр бий болсон сорилт байсан. Улс орнуудын хувьд гео эдийн засаг буюу геополитикийн хувьд ямар бодлого барих вэ гэдэг нь маш их эргэлзээтэй болж байна. Нэг хэсэг ардчилал, чөлөөт зах зээл гэж их ярьдаг байлаа.

Эдийн засгийн шийдвэрт улстөрийн шийдвэрүүд нэлээн нөлөөлдөг болж байна. Хаа сайгүй популист амлалт өгсөн улстөрчид их гарч ирж байна. Эргээд авторитар дэглэм рүү орох нь гэж ч ярих болсон. Том зургаараа харвал, ороо бусгай нөхцөл байдалтай л болчихлоо.

Ер нь харилцаан дээр ч хамгийн хүндрэлтэй зүйл нь тодорхой бус байдаг шүү дээ. Түүнтэй адилхан эдийн засгийн харилцаанд тодорхой бус байдал ноёлоход бүх зүйл хүлээлтийн байдалд орчхож байгаа юм. Энэ мэтээс шалтгаалаад ойрын жилүүдэд бизнесийн орчин хүнд байгаа. Монгол гадаад худалдаа зэргээрээ дэлхийтэй харилцаж байгаагийн хувьд энэ хүндрэлд орж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, гадаад, дотоод эдийн засгийн орчин хоёулаа л муу байна. Өнгөрсөн 20 жил бизнес явуулах байсан таатай нөхцөл байдал ирэх 20 жилд бий болохгүй гэдэг нь улам л баттай болж байна.

-Монголд бизнес эрхэлнэ гэдэг асар их стресстэй ажил болж хувирч байна-

-Үндсэндээ бизнесийн орчинг сайжруулна гэсэн төрийн бодлого лоозон төдий болоод байх шиг. Сүүлдээ төр хувийн хэвшлийнхний зах зээлийг булааж, цугтаа бизнес эрхэлдэг болчхоод байна?

-Дотоод бизнесийн орчин талдаа гэвэл, инфляц ханш зэрэг маш тогтворгүй, гаднаас ирсэн эдийн засгийн шокыг зөөллөж хүлээн авч чадахгүй байна. Мөн төрийн бодлогууд нэлээн улстөрийн шинж чанартай байна. Бодлогын хүүгээ өсгөсөн, инфляц нь хоёр оронтой тоо руу орсон, ажилгүйдэл, баялгийн хуваарилалт гэх мэтээр эдийн засагт нааштай дүр зураг харагдахгүй байна. Төрийн өмчит компаниудынхаа хөрөнгийг нэмбэл эдийн засгийн 50 орчим хувьтай тэнцэхүйц татвар төлөгчдийн мөнгөөр төр бизнес хийж, хувийн хэвшилтэйгээ өрсөлддөг нэг хэсэг гараад ирчихсэн байна. Цэвэр улс төрийн шийдвэр гаргаад явчхаж байгаа учраас Монголбанкныхаа үгэнд ч орохгүй байгаа юм.

Татвар төлөгчийн мөнгөөр туйлж буй Засгийн газрыг хазаарлаж чадахгүй байна. Хүссэн бүхнээ хийж буй үйлдэл нь эргээд эдийн засагтаа сөрөг нөлөөллүүдийг бий болгож байна. Тухайлбал, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтууд хумигдах үзэгдлүүд гарч байгаа.

Товчхондоо тоймлоод хэлэхэд, төрийн эдийн засагт эзлэх хувь 50 орчим хувьд хүрчхээд байна. Түүний 34 хувь нь төсвийн зарлага, үлдсэн хувь нь төрийн өмчит компаниудын оролцоо хөрөнгө гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, хувийн хэвшлийн том өрсөлдөгч нь төр өөрөө болчихлоо. Гэтэл төрийн менежмент ямар байгаа билээ. Угтаа чадварлаг боловсон хүчний нөөц бололцоо, дэд бүтэц, менежментийн ноу хау байхгүйгээр, үр ашигт чиглэхгүйгээр үүнийг төр хийнэ гэж байхгүй.

-2019 оны аж ахуйн нэгжийн судалгаанд хамрагдсан компаниуд авлига, албан татварын хувь хэмжээ, санхүүгийн хүртээмж, улс төрийн тогтворгүй байдал зэргийг бизнесийн орчинд тулгарч буй хамгийн том саад тотгор гэж үзсэн байдаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү. Эдгээрээс гадна бизнес эрхлэгчдийг өмнө тулгардаг саад юу вэ?

-2019, 2025 оны судалгаагаар ч тэр төрийн хүнд суртал, татварын хэмжээ, зээлийн өндөр хүү, улстөрийн тогтворгүй бодлого зэрэг нь бизнес эрхлэхэд асар том сорилт болж байна. Жишээлбэл, нэг төсөл хэрэгжүүллээ гэхэд төрийн бодлого шийдвэрүүд нөлөөлнө, түүнийг нь хянадаг зохицуулагч байгууллагуудынх нь хяналт шалгалт тайван байлгадаггүй, төсвийн орлого бүрдүүлэх нэрээр татварын байцаагч нар нь зүгээр байлгадаггүй гэх мэт асуудал олон.

Явж явж төр хувийн хэвшлээ дэмжих ёстой байтал харин ч эсрэгээрээ үйл ажиллагааг нь "түгжээд" байна. Үе үеийн Засгийн газруудад энэ чиглэл дэх асуудлыг шийдчихье гэсэн хүсэл эрмэлзэл байхгүй байна.

Хэчнээн хувийн хэвшлийг дэмжих ёстой гэдэг уриа лоозон гаргаж ирдэг боловч түүнийх нь цаана заавал нэг эрх ашиг, сонирхол байдаг нь харамсалтай. Дээрх хүчин зүйлсээс гадна макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нөлөөлж байна. Ер нь монголд бизнес эрхэлнэ гэдэг бол асар их стресстэй ажил болж хувирч байна. Гоё бүтээгдэхүүн гаргаад түүгээрээ ашиг орлого олоод, татвараа төлөөд явья гэхээр энд тэндээс нь татаж чангаагаад зүгээр байлгадаггүй. Энэ бол бизнес эрхлэгчдийн хувьд толгойн өвчин гэдгийг хэлмээр санагдаж байна. Төрд орж байгаа хүмүүсийн сэтгэхүй нь хувийн хэвшлийг ямар нэг байдлаар янзыг нь үзье гэх байдлаар ажиллаад байна. Гэтэл хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа тэлж байж төр гэх бүтцийн цалин тавигддаг. Иймэрхүү байдлаар авирлаад байх нь хувийн хэвшлээ боомилж, эргээд өөрсдийнхөө төсөв, цалинг л бууруулна эхэлнэ гэсэн үг шүү дээ. Бидэнд нэгнийгээ хааж боогоод суух зав байхгүй. Харин ч аль болох хувийн хэвшлээ дэмждэг, бизнес хийхэд нь гацаадаггүй байх хэрэгтэй.