NTV телевизийн “Лхагвын тойм” нэвтрүүлгийн зочноор Улаанбаатар хотын дарга асан, Монгол Улсын баатар Э.Бат-Үүл оролцлоо. Түүний ярилцлагыг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

–Таны нэг албан тушаалыг мартчихсан байна. Та нөгөө шуурхай штабын зөвлөх хэвээрээ байгаа юу?

-Шуурхай штабын зөвлөх юу байх вэ? Зөвлөх биш, Зөвлөлт Оросын. Чи харин зөв асуучихлаа. Яагаад ч юм намайг Ерөнхий сайд, хотын даргын зөвлөх ч гэх шиг маш их буруу мэдээлэл тарсан. Бүр гайхмаар. Шуурхай штаб гээд удирдах зөвлөл байгуулаад, энэнд орооч гэдэг хүсэлтийг хотын орлогч дарга тавьсан. Тэгээд л би тэрийг нь зөвшөөрсөн. Хагас сайн бүхэнд хуралддаг. Тэр хуралд оролцдог. Гэхдээ өөрийн үзэмжээр шүү. Би заавал тэрэнд оролцоод байх албагүй. Яагаад ч юм, миний талаар аягүй их цуурсан.

-Ер нь орлогчоор удахгүй очих юм байна гэдэг юм тухайн үед яригдаж байсан.

-Харин тийм ээ. Одоо ч тэгээд цуу яриагаар л зугаацдаг болчхоод байна л даа.

-Зөвлөхийн хувьд би буруу санаагүй бол нийслэлээс бил үү, шуурхай штабаас бил үү ер нь Э.Бат-үүл зөвлөнө гэж мэдээлэл гарч ирсэн. Тэрнээс улбаалаад хэвлэлүүд зөвлөх юм байна гэдгээрээ явчихсан. Ер нь тэгээд ямархуу зөвлөгөө өгч байна. Манай хот ер нь ямархуу байх шиг байна даа.

-Би юуны өмнө ямар нэгэн мега төсөл, ямар нэгэн юм ярьж байгаа бол эхлээд энэ нь хэчнээн ажлын байр бий болгох, татварын баазаа яаж өргөжүүлэх, энд оруулсан хөрөнгө оруулалт нь эргээд яаж буцаж орж ирэх юм гэсэн үр ашгийн тооцоогоо хийгээч ээ. Мега төслүүдийг ингэж яриач ээ.!Тэгэхгүй бол бөөн фантаз яриад байх юм аа. Энийгээ болиоч, та нар. Наадах чинь тэгж ярих юм бол бүр хортой болно. Ард иргэдийн амьдрал өдрөөс өдөрт хүндэрч байна. Инфляцаа барьж чадахгүй байна. Бүх цахилгаан, ахуйн хэрэглээ, бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөж байна. Гэтэл нөгөө талд нь наяд наядын хөрөнгө оруулалт, аймаар аймаар, урд хожид дуулдаагүй тийм төсөл яриад байдаг.

-5 их наядаар Богд уулаа нүхлэх гээд байгаа шүү дээ.

-Богд уулаа нүхэлнэ гээд. Тэгэхээр зэрэг хүмүүс сүүлдээ гайхна шүү дээ. Миний амьдрал өдөр бүхэн муудаад байдаг. Тэгээд төрийг мөнгөгүй байгаа юм байх гээд бодохоор 5 их наяд төгрөгөөр Богд уулыг нүхлэх болчхоод байдаг. Иргэдийн, айл өрхийн амьдралын асуудлыг шийдчих хэмжээний мөнгө байгаа л юм байна шүү дээ. Жишээ нь тэтгэврийнхэн. Мөнгөний ханшны уналтаас болоод, тэтгэврийн худалдан авах чадвар уначихлаа. Энийг одоо яах юм бэ гээд асууж байхад мөнгө байхгүй гээд байдаг. Гэтэл тэнд ч тэдэн их наяд, энд ч хэдэн их наяд гээд яриад байдаг. Энэ хоёр чинь хоорондоо зөрчил, хагаралд ороод байна. Тэгээд наад иргэд чинь одоо учраа олохоо байж байна. Тийм учраас та нар энэ мега төслүүдийнхээ үр ашгийг яриач ээ гэж би хэлсэн. Ямар үр ашигтай, хэчнээн ажлын байр бий болгох юм. Энийг дагаад ямар ямар бизнес бий болох юм. Үүнийг дагаад улсын болон нийслэлийн татварын бааз нь яаж нэмэгдэх юм. Яагаад гэвэл ямар ч төсөл ярьсан, тэр нь эцсийн эцэст нийгэмд дарамт болохгүйгээр өөрөө өөрийгөө нөхдөг байх ёстой.

-Тэгэлгүй яах вэ? Эдийн засгийн үр өгөөжтэй байх ёстой шүү дээ.

-Тийм. Өөрөө үр өгөөжтэй байх ёстой. Тэгэхээр фантаз бол үр өгөөжийн тухай ерөөсөө ярьдаггүй байхгүй юу? Фантаз бол нэг хүний бодол байдаг. Тэр бол үр өгөөж ярьдаггүй. Тийм фантазуудыг ярихаар эдийн засаг тэрнээс болоод маш хүнд байдалд, дарамтад ордог. Ийм л учиртай. Тэгэхээр энийг би хэлсэн, зөвлөсөн.

-Хүлээж авч байх юм уу?

-Ямар ч байсан Ерөнхий сайд их уухайлан хүлээж авч байна лээ. Нээрээ үр ашгаа ярья аа. Энэ бидэнд ямар үр өгөөжтэй юм. Энэ ямар бизнес бий болгох гээд байгаа юм. Тийм үү. Ямар орлого бий болгох гээд байгаа юм, энэ төсөл чинь гэх мэтчилэн ярих нь зөв шүү дээ. Ер нь хувийн хэвшил хэзээд тэгж ярьдаг. Тийм үү? Энийг эргээд яаж төлөх юм бэ гэж ярьдаг. Манай компанид дарамт болох уу, үгүй юу гэдэг эрсдэлийг маш сайн судалдаг.

-Та сая эдийн засгийн үр өгөөж ярьж байгаа учраас би энд хайгаад гаргаад ирлээ. Хүлээж аваад шуурхай штаб, Ерөнхий сайд ч юм уу, Засгийн газрын түвшинд таны үгийг “Ерөнхийдөө тийм байна. Өө зөв байна” гэсэн хандлагатай байсан гэж байна шүү дээ ?

-Өө байсан байсан.

-Тэгсэн чинь өнгөрсөн долоо хоногт Уул уурхайн биржийн тухай хууль ороод ирсэн. Эсэргүүцэлтэй тулаад, буцаагаад татчихлаа. Энэ хуулийн 10.3 дээр, нүүрсээр бид урьдчилсан төлбөр аваад бартер маягийн юм хийдэг байсан шүү дээ. Оптик гэдэг. Тэгсэн чинь энэ бол томоохон төсөл бүтээн байгуулалтын ажлуудыг хэрэгжүүлэх зорилгоор харилцан ашигтай, тогтвортой, урт хугацаанд бүтээгдэхүүн солилцуулах гэрээг Засгийн газраас өргөн мэдүүлснээр их хурал хийж болно гээд ийм хуулийн заалт оруулаад ирлээ л дээ. Энэ хууль таны яг хэлсэн дотоодод ямар татвартай байх юм, ажлын байр, үр өгөөж нь ямар байх юм энэ бүгдийг байхгүй болгочхож байгаа зүйл байхгүй юу. Энэ гүүрийг бариулахын тулд энэ нүүрс,орд, зэсийг ч юм уу өглөө. Худалдан авалт нь хилийн цаана болно. Энд ямар ч татвар орж ирэхгүй. Орж ирж байгаа компани нь давуу эрхтэй байдлаар орж ирээд, юмаа бариад явчихдаг. Ингээд үг, үйлдэл хоёр нь зөрөөд байх юм. Энийг та юу гэж харах юм. Таны зөвлөгөө үр ашиггүй болсон юм биш үү?

-Би ер нь одоо энэ залуучуудын нэн ялангуяа Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Шадар сайд Лу.Гантөмөр, Т.Доржханд нарын үйлдлүүдийг хараад байхаар надад ер бусын, гайхмаар зүйлс харагдаад байгаа юм. Энэ ер нь политик гэдгийг ойлгодог улс биш юм байна. Политик гэдэг бол дандаа ямар нэг юмыг үр дагавартай нь тооцдог зүйл. Энэ зүйлийн үр дагавар нь юу юм, энэ үндэстэнд ямар ашигтай юм гэдгээр тооцдог зүйл. Гэтэл тэгэхгүй юм. Африкийн ялангуяа би зориуд политик гэдэг олон улсын нэр томьёоллоор яриад байна л даа. Политикгүй улс төрийн, дур зоргийн төр, удирдлага аягүй их бий болсон. Зүгээр л тэнд нэг тийм дарангуйлагч, ямар нэгэн тийм нөлөө бүхий том босс ч юм уу, ингээд л ерөөсөө тэр улсыг эцсийн эцэст маш хүнд дарамтад оруулсан шийдвэрүүд гаргаад явчихсан. Политик ерөөсөө байхгүй. Политик гэдэг чинь нийгмийн математик шүү дээ. Улсын математик гэсэн үг. Тэр ерөөсөө байхгүй юм. Би гайхаад байгаа юм. Уг нь аль аль нь өөр Засгийн газарт, Хэрэг эрхлэх газрын дарга эсвэл сайдын албан тушаал хашиж явсан улсууд. Одоо политик гэдэгт аль хэдийнэ суралцчихсан баймаар юм. Тэгсэн одоо санаанд орсон фантазаас ерөөсөө салахгүй юм. Сая чиний хэлдэг яг үнэн. Энэ ямар аюултай юм болно гэж бодож байна. Монгол Улсын эдийн засгийг зүгээр л сүйрүүлнэ. Монгол Улсын эдийн засгийг байхгүй болгоно. Ерөөсөө эдийн засгийг бүтцийнх нь хувьд устгаж хаяна. Яагаад гэхээр нөгөө улстөрчдийн мэдэлд байж байгаа том том уурхайгаар улстөрчдийн фантазаар бий болсон мега төсөл санхүүжүүлэх гээд бодвол Хятадаас бартераар юм авах нь байна л даа. Уучлаарай. Хятадууд тэрний чинь оронд ажиллах хүчээ оруулж ирнэ, бараагаа шахна. Угаасаа дандаа тийм гэрээ байгаа. Ингээд монголчууд бүгд ажилгүй болно. Компаниуд бүгд бизнесгүй болно. Өөрөөр хэлбэл нүүрсийг Хятадад худалдаж байгаагийн цаана Монгол Улсын эдийн засгийн бие даасан байдал, өөрөө өөрийгөө авч явдаг эдийн засгийг зүгээр л 0 гэсэн үг. Ямар сайндаа 200 мянган ажилтан орж ирэх гэж байгаа гээд л их хурал дээр хэрэлдээд, хашхичаад байсан биз дээ. Өөрсдөө ажилгүйдлээр дүүрчихсэн мөртлөө гаднын хүмүүсийг авчирч ажил хийлгэе гэдэг тийм тэнэг орон хаана байдаг юм. Тэгэхээр наадах чинь мега төсөл нэрийдлээр хятадуудад Монголын зах зээлийг тавьж өгсөн үйл ажиллагаа болж байна. Зүгээр л Монголын хөдөлмөрийн зах зээл, бизнесийн зах зээл, үйлдвэрлэгчдийн зах зээлийг тавьж өгөх гэж байна. Ерөөсөө л Хятадын эдийн засгийн колони болох тухай л яриад байна. Тэгээд би гайхаад байгаа нь, яагаад ийм зүйлийг ойлгож болдоггүй юм бэ гэж. Политик гэдэг чинь энэ тооцоо байхгүй юу. Энэ төслийг хэрэгжүүлбэл манай ажилгүйдэл, манай бизнес төсөл ямар байдалд орох вэ? Цаашид бид эдийн засгийн бие даасан ямар байдалд хүрэх вэ? Энэ чинь политик шүү дээ.

-Саяын таны хэлж байгаа бодлогогүй, политикгүй энэ зүйл мэдээж Засгийн газрын афтортой зүйл л дээ. Гэхдээ энийг бариад орж ирж байгаа нь танай намын гишүүн, танай намын сайд Ц.Туваан гэдэг хүн байна шүү дээ. Энэ хүн одоо бүр ажлаа огт мэдэхгүй байгаа юм биш үү. Болохгүй бол болохгүйг нь хэлээд, шахаад дарамтлаад байдаг юм бол гараад явдаг ч юм уу, ийм байдалтай явж болохгүй гэж үү?

-Ер нь Лу.Гантөмөр, Ц.Туваан бол АН-ыг үндсэнд нь үзэл санааных нь хувьд, үнэт зүйлтэй институтийнх нь хувьд устгаад хаячхаж байна, угаасаа. Зүгээр л Засгийн газрын хавсрага, Ардын намын барьцааны, Ардын намын даргын хий гэснийг хийдэг. Тэр үнэт зүйл ерөөсөө хамаагүй. Ардын намын дарга Л.Оюун-Эрдэнийн хүсэл зориг бол Ардчилсан намын үнэт зүйл болоод хувирчхаж байгаа байхгүй юу? Л.Оюун-Эрдэнэ юу гэж байна, тэрийг хийж байна. АН-ын үнэт зүйл нь Л.Оюун-Эрдэнэ болж хувирчхаад байна. Чи энэ ямар аюултай зүйл гэдгийг ойлгож байна уу? Нөгөө хувийн өмчийг хамгаалах, торгон цэргүүд хаачсан? Нөгөө Ардчилсан нам?

-Байхгүй. Танайхан бүгдээрээ албан тушаал аваад явсан.

-Нөгөө колоничлолоос хамгаалж явсан Ардчилсан нам яасан? Бид чинь 1990 онд Зөвлөлтийн колоничлолоос улс орноо гаргахдаа “Бид ер нь аль ч гүрний колоничлолд байхгүй ээ. Олон тулгууртай эдийн засаг руу шилжинэ” гэж хэлсэн шүү дээ. Гэтэл одоо манай намын Лу.Гантөмөр, Ц.Туваан хөөрхий эд нар 1990 оны үйл явцад оролцож байгаагүй залуучууд. Тэд мэдэхгүй, юу хийснийг. 1990 онд бид юуны төлөө тэмцэж, юуны төлөө боссоныг эд нар огт мэдэхгүй юм байна л даа. Уг нь намынхаа түүхийг хардаг байх ёстой шүү дээ. Тэгсэн чинь одоо ингээд Ардчилсан намын үнэт зүйлийг Л.Оюун-Эрдэнээр солиод хаячихлаа шүү дээ. Энэ чинь яаж болдог юм бэ?

-АН-ын үнэт зүйл, МАН-ын үнэт зүйл л болчихлоо л доо. Ардын намын үнэт зүйл Ардчилсан намын үнэт зүйл болчихлоо л доо.

Чи анзаарсан уу, үгүй юү? Би бүр зориуд хэлээд байна шүү дээ. Ардын намын даргын хүсэл зориг бол Ардчилсан намын үнэт зүйл болчихсон гэж би хэлээд байна шүү. Л.Оюун-Эрдэнэ гээд Ардын намын даргын хүсэл зориг бол манай намын үнэт зүйл боллоо. Энэ бол манай нам сүйрсэн гэсэн үг.

-Хоёулаа намтай холбоотой зүйлийг нэвтрүүлгийн хоёр дахь хэсэг дээр ярина аа. Эдийн засгийн колоничлол, эдийн засгийн тусгаар тогтнол гэдэг зүйл дээр бид хамгаалж тэмцсэн юм аа гэдэг зүйл дээр нэг зүйл асуугаадахъя. Танай Ц.Туваан сайд онгоцны түлшний гэрээ нэрээр манай агаарын орон зайг өгөх, бүр энэ арай гэж өр зээл тавьж, бөөн юм болж барьсан. Нисэх буудлаа тэдний мэдэлд өгөх, дахиад л өр зээл болж байж бөөн хэрүүлтэй, арай гэж дуусах гэж байгаа газрын тосны үйлдвэрээ үнэгүйдүүлэх бас л нэг ийм төсөл бариад ороод ирлээ. Та тэр төслийг харав уу? Юу гэж дүгнэж байна.

-Би эхний хэсгийг ярья. Манай нисэх онгоцны буудал дахь шатахуун хангамжийн асуудлыг харахад, өөрсдөө тэгж яриад байгаа. Гэтэл тэр нийтэд гарч ирсэн гэрээг нь харахаар юун тэр шатахууны нийлүүлэлтийн асуудал яриагүй, нисэх онгоцны буудлын асуудал яриад байгаа байхгүй юу. Энэ маш айхтар юм яриад байгаа байхгүй юу. Тэгээд тэр гэрээн дээр зүгээр нэг компаниуд шатахуун нийлүүлэх гэсэн юм байж. Тэгээд тэр нь Москвагийн олон улсын арбитраар асуудал шийдүүлнэ гээд ярьж байгаа. Олон улсын арбитраар, асуудал гарвал тэнд л шийднэ гэсэн үг. Би тэгээд энийг хараад Ц.Туваан, Лу.Гантөмөр нар арай, энэ бол зүгээр хар ухаанаар хэн ч ойлгочих аюултай зүйл. Зүгээр л юу хийж байгаа нь ойлгомжтой. Монгол Улсын Чингис хаан нисэх онгоцны буудлыг л оросуудад барьцаанд тавьж өгч байна аа гэсэн үг. Тэдний барьцаанд өгч байна л гэсэн үг. Ердөө л энэ.

-Төмөр замаа хувааж эзэмшиж байгаа. Далайд гарцгүй манай улсын хувьд агаарын орон зай гэдэг чинь ямар үнэтэй билээ.

-Өө юу ярьж байгаа юм бэ. Манай нисэх онгоцны буудал чинь зүгээр нисэх онгоцны буудал биш байхгүй юу. Дэлхийтэй холбодог манай хилийн боомт байхгүй юу. Монгол Улсыг Дэлхийтэй холбодог хилийн боомт. Мөн Монгол Улсын онцгой чухал ач холбогдолтой ачаа, бараа, тээврийг олон улсад хүргэдэг онгоцны буудал. Энэ чинь маш том хилийн боомт байхгүй юу. Урд байгаа хилийн боомт бол Хятад, Монгол хоорондын хилийн боомт. Хойно байгаа хилийн боомт бол Орос, Монголыг холбосон хилийн боомт. Тийм биз дээ.

Чингис хаан нисэх онгоцны буудал гэдэг бол Дэлхийтэй холбож байгаа хилийн боомт. Бид тэрүүгээр газрын ховор элементээ зөөмөөр байна. Өнөөдөр газрын ховор элементээс болоод Дэлхийд юу болж байна? Аюул болж байна. Дэлхий дээр зөөж байгаа бүх бараагаа олон улсын нисэх онгоцны буудлаараа явуулж байгаа, үнэн хэрэг дээрээ бол. Энэ чинь зүгээр нисэх онгоцны буудал биш. Манай хилийн, олон улсын хилийн боомт. Тэгэхээр энийг Оросын барьцаанд өгч байгаа. Та нар ч гэсэн нэг юмыг сайн ярихгүй байна лээ. Би тэрийг та нарт зориуд хэлмээр байна. Тэр гэрээн дээр “Москва дахь олон улсын арбитраар шүүнэ ээ” гэж байгаа. Би бүр тэрийг хараад инээд ч хүрэх шиг. Хуулийн этгээд нь манайд харьяалагдсан хуулийн этгээд. Гэхдээ үүссэн маргааныг тэнд шийднэ гэж байгаа. За дүүрч. Тийм практик бий. Гэхдээ уучлаарай. Би нэг юмыг зориуд хэлэх ёстой. Юу вэ гэхээр, Орос бизнесийн маргааныг арбитраар шийддэг орон биш. Олон улсын арбитр шийддэггүй юм. Аллага, хүчирхийллээр шийддэг орон байхгүй юу, бизнесийн зөрчлөө. Хамгийн сүүлийн том жишээ байна. “Вайлбресс” гээд Оросын том компанийн эхнэр, нөхөр хоёр хувиа булаацалдсан. Москвагийн төвд буудалцаан болсон. Хоёр хүн амь насаа алдсан. Одоо ОХУ-д чинь байна шүү дээ. Ийм бизнесийн бүлэглэлүүд аллага, хүчирхийллээр асуудлаа шийддэг болчихсон байхгүй юу. Яг үнэндээ Путин ч дийлэхээ байсан, тэрийг. Одоо харж байхад “Банкны захирал үхлээ” л гэнэ. “Тэр компанийн захирал амиа алдлаа” л гэнэ. “Тэр хүнийг шоронд хийлээ” л гэнэ. Нэгдүгээрт, арбитр. Тэрэн шиг онигоо, ОХУ-д тийм юм байхгүй. Бизнесийг хууль эрх зүй, шүүхийн хүрээнд шийддэггүй юм. Аллага, хүчирхийллээр шийддэг.

Хоёрдугаарт, бизнесийн найдваргүй түлш гэдгээрээ Дэлхийд зартай. Мафи маягийн эдийн засагтай болчихсон. Тийм учраас олон улсын хөрөнгө оруулагч нар айдаг. Ямар сайндаа олон улсын хөрөнгө оруулагчдыг бариад, шоронд хийчих байгаа. Маргалдсан тал нь өөрийнхөө шоронд аваачаад хийчхэж байгаа шүү дээ. Тийм учраас хөрөнгө оруулагчид айдаг байхгүй юу. Жишээ нь: Америкийн төрийн том хамгаалалттай мөртлөө шоронд орж байна. Америк үзээд бардаггүй. Сүүлд нь Оросын нэг тагнуулаар сольж авсан, тэрийг. Аягүй чухал юм. Энэ бол Монгол дээр болсон туршлага. Оросууд яг үнэндээ “Хан ресурс”-ын ураныг ашиглах лицензийг манай Засгийн газрыг дарамталсаар байгаад хүчингүй болгочихсон. Санаж байна уу?

-Санаж байна, санаж байна. С.Баяр Ерөнхий сайдын үед.

-Тийм. Манай Засгийн газрыг дарамталж байгаад, хүчингүй болгоод хаячихсан шүү дээ. Тэгээд энэ гэрээ нь Лондонгийн арбитраар очно оо. “Яах юм бэ, бид одоо” гэсэн. Асуудалгүй. Бид та нарт бүх зардал, зөвлөгөөг чинь гаргаж өгнө” гэж Оросын тал албан бусаар, амаар хэлээд байгаа байхгүй юу. Айлгахын хажуугаар, яг нөгөө юм болдгоороо болсон. Манайхан Лондонгийн бирж дээр дуудагдсан. “Одоо яах вэ” гэсэн чинь “Бид яаж мэдэх юм. Хаана тийм бичиг байгаа юм. Та нарын “Лондон дээр шүүхдэлцэнэ” гэсэн бичиг баримт чинь хаана байгаа юм” гээд хулхидчихсан. Ингээд бид чинь 200-гаад сая долларын өрөнд орсон.

-Өрөнд орохоос гадна, хөрөнгө оруулагчид “Өө эд нар бүтэхгүй улс байна” гээд үргээд яваад өгсөн.

-Ийм айхтар бодлого хийгээд байдаг байхгүй юу, гол нь. Би нэг юмыг гадарлаж байна. Дээрээс нь Оросын олон улсын нисэх салбар нь олон улсын хоригт орчихсон. “Боинг”-уудад нь сэлбэг нийлүүлэхгүй, засвар хийхгүй болчихсон. Сэлбэг, засвар, бүх юм нь хоригт орчихсон. Чингис хаан нисэх онгоцны буудлыг тийм болгочихвол бид олон улсын хоригт орно. Манай нисэх онгоц хаашаа ч нисэж чадахаа болино. Москва нисэхээс өөр аргагүй болно.

-Удирдлагын түвшинд нь ороод ирнэ. Тэгээд нисэх, буух зөвшөөрөл өгөхөө байчихвал яах вэ. Сумлахаа байчихвал яах вэ. Яг ийм нарийн асуудал байгаа юм байна лээ.

-Ямар ч их гүрэнтэй гэрээ хэлэлцээ хийхдээ, үг бүрийг маш нарийн задалж хийх ёстой. Жишээ нь: Саяны гэрээн дотор байгаа цогцолбор гэдэг яг юу гэсэн үг юм.

-Одоо би танд уншаад өгөх үү. Энд тайлбарлаад өгчихсөн байна. Хамгийн эхний зүйл заалт дээрээ “Чингис хаан нисэх буудал буюу” гээд кодоор нь илтгээд, цаашид “Цогцолбор” гэж байгаа. Эхнийхээ заалт дээр “Дэд бүтэц” гэж байгаад цаашаа “Цогцолбор” гээд явчхаж байгаа юм.

-Харин тийм. Би тэрийг зориуд хэлээд байна. Ц.Туваан, Лу.Гантөмөр хоёр мал аятай. Энэ хоёр зүгээр л эх орноосоо урвасан урвагч нар, яг үнэндээ.

-Танай нам иймэрхүү хүмүүстээ асуудлаа ярьдаггүй юм уу?

-Харин одоо бид ярих гээд байна. Одоо бид энэ талаар хатуу ширүүн ярина. Бид чинь улс орноо гаднын колоничлолоос чөлөөлсөн нам байхгүй юу. Одоо бид буцаагаад тийм хэрэгт хийх гэж байна шүү дээ. 10 жилийн дараа та нар “Яаж байгаа юм бэ” гээд асууна, биднээс.

-Ардын нам гэж асуухгүй. Ардчилсан намын хоёр сайдыг л асууна шүү дээ.

-“Та нар яагаад олон улсын гол хилийн боомтыг минь оросуудад өгсөн юм. Бид нар Дэлхийтэй холбогддог гол боомт маань байлаа. Яагаад оросуудад өгсөн юм бэ”. Тийм үү? “Наадуул чинь дампууруулчихлаа” эсвэл “Бид нарыг зүгээр л орон нутгийн төв болгочихлоо. Яаж байгаа юм бэ, та нар” гээд хэнээс асуух юм. Бид нараас, манай намаас асууна. Тийм учраас уучлаарай. Би яг үнэндээ хараалын үг хэлээд баймааргүй байдаг. Гэхдээ цөхөрсөн үед новш гэж хэлэхээс өөр аргагүй болдог. Би Лу.Гантөмөр Ц.Туваан гэж үндэсний эрх ашгаас яг үндэстнийхээ нүдэн дээр урваж байгаа ийм новшнуудыг үзээгүй. Лав л сүүлийн 30 жилд харсангүй. Яг ард түмний нүдэн дээр улс орноо худалдаж байгаа ийм новшнуудыг үзээгүй. Тэр нь ядахдаа манай намын удирдлага. Ардчилсан намын удирдлага. Би Лу.Гантөмөр Ц.Туваан хоёрыг сүүлд нь бодсон. Энэ хоёр эрхбиш нэг нь сайд байсан, нэг нь орлогч сайд байсан. Төрийн ажил гэж мэднэ. Мэдмээр юм, уг нь. Тэгээд манай Үндэсний аюулгүй байдлын хууль бий. Гадаад бодлогын үзэл баримтлал гээд аягүй нарийн хууль байгаа. Бүх биет баримт бичиг байж байгаа. Энийг бүгдээрээ мэднэ. Энэ чинь төрийн хүмүүс бүгд мэддэг, их хурлын гишүүд мэддэг баримт бичиг байхгүй юу. Тэгэхээр энэ хоёр тэрийг зөрчин зөрчин, ингэж манай төрийн дээд шийдвэрийг зөрчин гүйснийг би сүүлд “Арай Оросын мафиуд айлгачхаагүй байгаа” гэж бодож байна. Яагаад гэвэл оросууд монголчуудыг дандаа айлгах гээд байдаг юм. Одоо хүмүүс ил хэлдэггүй болохоос Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр юм л бол загнах гэнэ. Манай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдаас доод албан тушаалтнуудыг тархи толгойгүй загнана. Дандаа тэгж айлгана.

-Евразийн хэлэлцээр гээд бас давхар юм орж ирж байна. Ядаж байхад ойрын хоёр долоо хоногт төвөгтэй нөхцөл байдалд байна. Энэ дээр хэвлэл, олон нийт шүүмжлэлтэй өнцгөө хэлнэ. Гэхдээ бас хоёр улсын харилцаа гэдгийг бодоод, хэмжээ хязгаартай. Дуугарах юмаа дуугараад явж байна. Энэ Евразийн эдийн засгийн холбоонд орохыг та юу гэж бодож байна?

-Би тэгээд гайхаад байгаа юм. Нөгөө политик гэдэг юмыг яагаад эд мэдэхээ байчихсан юм бэ? Жишээ нь: Евразийн холбоонд орвол яах вэ гэдгийг туршаад үзчихсэн шүү дээ. Нөгөө Оростой гурилын татварыг тэглээ биз дээ. Та нар ямар аюултай юм болсон гэж бодож байна. Ардын нам өөрсдөө ийм юм хийчхээд, Амарбаясгалан тэргүүтэй улс ийм юм хийчхээд, тэрийгээ дуугарахгүй нуучхаад, одоо “Атар 4” аян яриад сууж байгаа байхгүй юу. Уг нь “Атар 3” аянаар бид асар их мөнгө төгрөг зарж байгаад газар тариалангаа босгоод авсан юм. Шинэчлээд, босгоод тэр нь дандаа Барууны тоног төхөөрөмжтэй. Европ, Америкийн газар тариалан ямар байдаг билээ. Тийм түвшинд очсон юм. Гурилын үйлдвэрүүд дандаа Швейцарын технологиор шинэчилсэн. Оросууд орж ирээд, нүд нь орой дээрээ гардаг тийм газар тариалантай болсон. Тэгсэн чинь Оростой гурилын татварыг тэглэлээ. Тэр газар тариалан 6 сарын дотор 50 хувь нь уналтад орсон. Зургаахан сарын дотор. Одоо тэр уналтаа нөхөх гээд “Атар 4” аян гээд зарлачихсан ярьж байгаа биз дээ. Энэ чинь яаж байгаа юм бэ? “Атар 3”-аа сүйтгэж хаячхаад, одоо “Атар 4” ярьж байна гэдэг чинь галзуу хүмүүс юм уу? Эд чинь ямар хүмүүс юм бэ? Тэгэхээр бод доо.

Чөлөөт худалдааны гэрээ Евразитай хийе гэх юм бол манайд зүгээр Оросын эдийн засаг ирээд л суурилчихна. Одоо энэ ЕЭЗХ-той эдийн засгийн чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах орох юм бол Монгол Улс бүх бизнес, компаниудыг дампууруулаад, юу ч байхгүй болно. Манай энэ бизнесүүд, томчууд, татвар төлөгчдийг хараад би гайхдаг юм. Эдэнд үнэт зүйлийн тухай ерөөсөө ойлголт байхгүй. Харамсалтай нь социализмаас капитализм руу шилжсэн шилжилтийн үеийн бизнесүүд жинхэнэ бизнес байж чаддаггүй юм байна. Өөрөөр хэлбэл: Үнэт зүйлтэй бизнес. Үнэт зүйлтэй бизнес гэж юуг хэлж байна гэхээр бусдын хувийн өмчийг хурааж байгаа бол дараа нь минийхийг булаана гэдгийг ойлгодог байхгүй юу. Тийм учраас нийлж тэмцдэг, тэд нар. Өмнөд Солонгосын бизнесийнхэн бизнес рүү халдсан байх юм бол бүгдээрээ нийлээд үзнэ.

Тэр жил австраличууд Засгийн газраа огцруулсан. Ерөнхий сайд нь уул уурхай дээр татвар нэмнэ гэчихгүй юу. Манайх шиг 68 хувийн татвар гэж тийм алдартай татвар байна. Түүн шиг юм Ерөнхий сайд нь зүгээр л хэлчихсэн. “Ингэвэл зүгээр юм байна” гэх маягийн юм хэлчихсэн чинь Австралийн бизнес, хувийн хэвшлийнхэн тэр чигтээ үзсэн. Үнэт зүйлтэй капиталистууд гэж энийг хэлдэг юм.

-Та үр ашгийн талаар ярилаа. Энэ түр хэлэлцээрт ороод макро эдийн засгийн хувьд манай ДНБ яаж өсөх юм бэ гэхээр 0.02%, нөгөө 30/1 гээд худалдааны тэнцэлтэй байгаа нөхцөл маань сайжирна гээд байгаа. Энэ нь яаж өсөх юм бэ гэсэн чинь 0.09%. Та жишээлбэл Ерөнхий сайд, эсвэл Ц.Туваан сайдын түвшинд байлаа гэхэд яг ийм үзүүлэлттэй гэрээ барьж явах уу? Энэ өсөлт 0.01 хувьд ч хүрэхгүй байна шүү дээ.

-Тэгээд би ямар сайндаа хэлээд байна л даа. Эрүүл ухаангүй үйлдлүүд хийгээд байгаа шалтгаан нь ерөөсөө Оросын далд дарамт байх шиг байна.

-Бид их савладаг ард түмэн юм байна. 10 жилийн өмнө Хятад шиг муу хүмүүс байхгүй юм шиг явж ирлээ. Одоо ОХУ шиг бид нарт саад тотгор учруулж байгаа хүмүүс байхгүй юм шиг яриа гарч байна. Евразийн хэлэлцээр дээр Б.Батцэцэг сайд “ОХУ энэ хэлэлцээрт орооч гэж нэг ч хүсэлт тавиагүй ээ. Бид өөрсдөө орж байна” гээд байгаа. Тэгэхээр Оросын эсвэл Хятадын нэрийг барьсан, манай бизнесийн ашиг сонирхол үүний ард байгаа юм биш үү? Тэндээс албаар манай улсыг дарамталж, асуудал үүсгээд байдаг юм уу? Эсвэл манай улс төрд байгаа, бизнестэй холилдсон нөхрүүдийн ерөнхий чиг хандлага нь ийм байдаг юм уу? Та олон жил дунд нь явсан хүний хувьд?

-Чи маш чухал асуулт асуулаа. Үнэхээр улстөрчид түүхээ эргэж харах ёстой. Их гүрнүүд, тэр дундаа Оросууд гойд. Ямар нэг улсын хүмүүсээр дамжуулж, тэр хүмүүс өөрсдөө хэлж байгаа юм шиг явуулдаг. Харахаар монголчууд асуудал тавиад байгаа юм шиг. Гэтэл тийм ажиллагааг доогуур нь хийсэн байдаг. Энэ бол Оросын гадаад бодлогын маш чухал арга зүй. Технологи нь. Дандаа цаагуур нь явуулдаг. Дараа нь “Монголчууд бие биеэ аймшигтай хөнөөсөн” гэдэг зүйл яриад суудаг.

Олон улсын өмнө хариуцлага хүлээхгүйн тулд их гүрэн ингэж бултдаг. Тийм учраас жижиг гүрний новшнуудаар дамжуулж, дандаа хийдэг. Тийм новш нь хангалттай байдаг. Манайх дампуурсан байна гэж бодоход, яг үнэндээ Батцэцэгийн хэлдэг үгийг л дараа нь хэлнэ. “Бид ямар та нарыг ор гэсэн юм уу” гэж. Орос үнэхээр чөлөөт эдийн засаг, чөлөөт худалдааны талаар ярьдаг үнэт зүйлтэй, бодлоготой юм уу гэхээр худлаа байдаг. Жишээ нь: Хятадтай Монгол чөлөөт худалдааны гэрээ хийе гэхэд ил далдаар бүгдийг нь зогсоолгосон. Яагаад гэвэл монголчууд Хятадтай чөлөөт худалдааны гэрээ хийвэл 1.5 тэрбум хүн амтай зах зээл байж байна. Тийшээ гаргая гээд байхад, оросууд өөрсдийн төлөөний новшнуудаар дамжуулаад, тэрийг зогсоож байсан. Тэгээд өөрсөд рүүгээ хийлгэх гэж шахаад байдаг. Батцэцэг сайд, эд нар очоод харахад яадаг юм бэ? Газар тариалангаа сая 50 хувь унагасан шүү дээ. Яг үнэндээ манай газар тариалангийн бүтээгдэхүүн, манай юмыг тарифаараа хориглохгүйгээр, хорио цээр гээд янз бүрийн юмаар хориглоод хаячихдаг. Чанарын шаардлагаар хориглоно. Харахаар боломж нээж байгаа юм шиг хэрнээ цаагуураа “Танайд шүлхий байдаг” гээд.

-Шүлхий яагаад байгаад байдаг юм гэдгийг бодож үзмээр санагдсан шүү.

-Бодож үзэх ёстой шүү дээ. Яагаад шүлхий байгаад байна. Яагаад ингээд байна. Тэгэхээр бид далд байгаа олон үйл явдлыг харахгүй байна. Тооцохгүй байна. Далд байгаагаа хар. “Хаан ресорт” дээр яаж шившгээ хутгаснаа ойлго. Дандаа манайд гаднын гар хөл болсон новшнууд байдаг. Би нэг юмыг ерөөсөө ойлгодоггүй юм. Эд нарын үр хүүхэд энэ эх оронд амьдрана шүү дээ. Б.Батцэцэгийн үр хүүхэд амьдрана шүү дээ.

-Таны харж байгаагаар 30 жилийн өмнө үүсгэсэн ардчилал яг ямар байна вэ. Та хэдийн бодсон ардчилал мөн үү?

-90 оны үеийн ардчилалтай зүйрлэх юм өнөөдөр ер үлдсэнгүй ээ. Чи бод доо. 90 онд УИХ-ын гишүүн чөлөөлөгдөх хүсэлтээ тавьж байсан. Чөлөөлөгдөх хүсэлтээ тавьж байсан Дамдин гэдэг гишүүнийг та нар одоо харвал цочирдоно. Ямар гоё ёс суртахуунтай улстөрчид байсан юм бэ. Гайхамшигтай. Барууны тэр шударга улстөрчдөд хүртэл үлгэр дуурайл болохоор байлаа шүү дээ. Манай ардчилал 90 онд Дэлхийд үлгэр дуурайл болохоор байсан. Дамдин гишүүн мэдээлэл ашиглагдсан гэдгээсээ болоод чөлөөлөгдсөн. Тийм ардчилалтай байлаа. Либерал ардчилал одоо авлигач төр үйлдвэрлэдэг систем болчихлоо.

-Тэр систем рүү нь танай Барууны үзэлтэй намынхан явж очоод, яг адилхан болоод явчихлаа.

-Барууны үзэлтэй нам чинь хамгийн гол нь шударга ёсны манаанд зогсдог байхгүй юу. Хувийн өмчийн манаанд. Өөрөөр хэлбэл: Төрийн байгууллагыг авлигагүй болго гэж л зогсож байгаа. Данхар төр гэдэг чинь авлигач төрийг л хэлж байгаа юм.

-Хамтарсан Засгийн газар гэж яриад байгаа. Энэ хамтрал биш. Үндсэн хуулийн зөрчил. Ардын намд ажилд орсон л үйл явц болчхоод байна.

-Тийм. Ардын намд ажилд орсон улсууд шүү дээ.

-Ингээд байгаад байх нь зөв юм уу. Та юу гэж бодож байна?

-Харин би одоо зарлаад хэлээд 27-нд гарч тэмцэх гэж байна. Намаа Ардын намаас салгаж авъя. Одоо бид шударга ёсны манаанд зогсъё.

-Одоо тэгэхээр Ардчилсан намынхаа удирдлагуудтай л тэмцээд явчихна шүү дээ. Өөр арга байхгүй. Тэгэхээр танай нам чинь хоёр хуваагдчихдаг. Сонгууль дөхөж байна.

-Тэгээд яах юм. Ардын намын барьцаанд байснаас байгаагүй нь дээр биз дээ.

-Байсан чигтээ явж ороод С.Эрдэнэ гэдэг хүн чинь нэр дэвшээд, намаа сулруулаад яваад байдаг. Дахиад тийшээ яваад оччих вий дээ. Яах вэ?

-Олон улсад “Улаан шугам хэтэрлээ” гэж ярьдаг. Одоо бол улаан шугам хэтэрчхээд байна. Би хэлээд байна шүү дээ. Ардын намын даргын хүсэл зориг манай намын үнэт зүйл болж хувираад байна. Юу гэсэн үг юм бэ?

-Тантай хамт “Улаан шугам хэтэрчихлээ” гээд явах танай намын хэдэн хүн байна?

-Би мэдэж байгаа. Цөөхөн байсан. Гэхдээ бид 90 онд анх эхлэхдээ 13-уулаа байсан юм шүү дээ. Тэмцэл, хувьсгал яаж хийдэг туршлага надад зөндөө байна. Ардын намаас би намаа салгаж авна. Салгаж аваад зогсохгүй хувьсгал хийнэ.

-Энэ нь ямар хувьсгал байх юм бэ? Би хувьсгал гэдэг үгнээс айдаг болсон шүү. Өнгө өнгийн юм бариад л, эсвэл тогтолцоогоо Ерөнхийлөгчийнхөөр сольё гэж ярьчихаар буруу болоод байдаг шүү.

-Ер нь данхар төрийг халах хувьсгал гээд ойлгочих. Авлигын төрийг халах хувьсгал. Тэгээд бид үзэл санааныхаа анхны эх үүсвэр лүү очъё гэж байгаа юм. Бид тунгаан бодож үзлээ. Бодоод үзэхэд, анх баялаг бүтээгчдийг хамгаалах гэж парламент бий болсон байхгүй юу. Хувийн өмч рүү халдсан, хүний юм булаасан, дээрэмдсэн, авлига авдаг зүйлийн эсрэг анх тэмцсэн хүмүүс парламент байгуулсан. Парламент үүссэн түүх нь ийм. Энэ парламент 200-300 жил оршин тогтносон. Одоо бид ийм парламент ёс руу шилжих ёстой л гэж яриад байгаа юм. Нэн ялангуяа монголчууд хувьсгал гэдэг үгнээс айх хэрэггүй. Яагаад гэвэл бид тайван хувьсгал хийх тал дээр Дэлхийд загвар болсон улс.

-Эргээд харахад танай ардчиллынхан муу нэр, луу данс зүүсэн хүмүүс л байна. Ер нь дахиад итгэх болов уу? Залуу үеэ яаж татан оруулж, энэ үзэл санаагаа өгч явах юм бэ? Ахмадууд бол найдвар багатай болсон байх шүү, итгэлийн хувьд.

-Улс төрд нэг гайхалтай юм байдаг. Хүмүүсийн тачаадаж, арга барсан хүсэл зориг дээр зогсож чадвал хүмүүс чамайг дагана. Яагаад гэвэл хүн боломж, гарц хайж явдаг амьтан. Одоо бод доо. Авлигад автсан төр, хувийн өмч, бизнес рүү халдаж байгаа явдал, залуучуудынхаа эрх чөлөө рүү дур зоргоороо халддаг явдалд хүмүүс түүртээд байна.

Сүүлийн үед нэг хэсэг нь айлаа. Нөгөө хэсэг нь онлайнд байнга цуглаж байгаа. Мэдээж хэрэг “Би бол 90 онд хийх юмаа хийсэн. Залуучууд ардчиллаа олигтой авч яваагүй. Тэдний буруу” гээд хэлчихэд надад бол амархан. Гэхдээ би тодорхой цаг үед, тодорхой нэг ажил хийгээд, яваад өгье гэж хэлээгүй. Өөрийнхөө хүссэн эрх чөлөөтэй нийгмийг байгуулъя л гэж тэмцсэн. Тэгсэн энэ нь аюулд орчихлоо. Хувийн өмчийг булааж авдаг ёс тогтож байгаа юм бол би 90 онд яах гэж тэмцсэн юм бэ? Орос юм уу, Хятадын колони болох гэж байгаа юм бол бид 90 онд яах гэж тэмцсэн юм бэ? Дэлхийд гарц болсон ганцхан хилийн боомтоо оросуудад алдах гэж байгаа юм бол бид 90 онд яах гэж тэмцсэн юм.

-Энийг танай шинэ үеийн залуучууд яагаад ойлгохгүй байгаа юм бэ? Ардчилсан намын шинэ үеийн залуучууд төдийгүй одоогийн залуус ардчиллын үнэ цэнийг ойлгож байна уу?

-Ойлгохгүй байгаа. “Хувьсгалыг ухаантнууд нь хийж, бэртэгчнүүд нь завшдаг” гэдэг үг байдаг. Ардчиллын энэ үйл явц энэ үгийг их нотоллоо. Манай залуучууд улс төрд явж байгаа цор ганц шалтгаан нь юу вэ гэхээр карьер хөөж, бизнес хийх гэж байна. Зүгээр л эрх мэдэл, мөнгө. Үнэт зүйл биш. Ийм залуу үе гараад ирчихсэн. Бизнес, карьер нь болж байвал бусад зүйл тэдэнд хамаагүй. Жишээ нь: Бид нарыг залгамжилж гарч ирсэн залуу үеийг хараад би маш их баярлаж байсан. Одоо энэ Өнөрбаяр, Тэмүүжин гээд. Энэ залуучууд ардчиллыг мэдэх, үнэт зүйлтэй хүмүүс. Гэхдээ энэ залууст бид нар шиг тууштай чанар байсангүй. Зүрх, зориггүй юм байна. Эрх чөлөөнд эрхлээд өсчхөж. Ардчилал өөр өөрийгөө идчихлээ.

-Сонгогдсон дарангуйлал руу, сонгууль нь өөрөө аваад оччихдог нь бас л ардчиллын дутагдал юм даа. Таны хувьд сонгогдсон дарангуйлал гэж нэг юм яриад байна. Дээрээс нь ардчиллаа алдаж байгаа хэв шинжүүд манайд байна. Та юу гэж харж байна вэ?

-Минийхээр бол либерал ардчилал одоо авлигач улстөрчдөөс болоод нэр хүндээ алдлаа. Үүний тогтож байгаа нэг шалтгаан нь хүмүүс “Үүний оронд дарангуйлал гарчихна” гэж айгаад байна. Дарангуйлалтай засаглал гарахаас айгаад байна. Дарангуйлалд байгаад үзчихсэн учраас. Либерал ардчилал гэтэл авлигач төр үйлдвэрлээд салахаа байлаа. Үнэн хэрэгтээ буруу нь либерал ардчилалд байгаа юм биш. Сонгогчдод байна. Сая сонгуулиар хамгийн их авлига авсан хүмүүс л сонгогдож байна.

-Сонгогчдын буруу байж болно. Гэхдээ өмнө нь итгэж байсан хүн улс төрд гарахаараа буруу хүн болчхоод байна. Үүнийг яаж шийдэх юм бэ?

-Итгээд сонгосон. Нөгөө хүн нь өөр хүн болоод явчихжээ. Гэтэл сонгогчдоосоо хамгийн их урвасан хүн ахиж сонгогдоод байна. Энэ юу болоод байна? Тэгэхээр сонгогчид зөв сонголт хийдэг нь үнэн үү, худлаа юу? Энэ асуудал Дэлхий даяар яригдаж байна. Трамп гэдэг хүн чинь ийм үзэгдэл болоод гараад ирсэн. Либерал ардчилал үндсэндээ авлигач, данхар төр үйлдвэрлээд байгаа учраас хүмүүс итгэл алдчихаад байна. Одоо тэгэхээр хүмүүст яг гарцтай юм хэлэх хэрэгтэй. Баялаг бүтээгчдээ эхний ээлжид хамгаалъя. Яагаад гэхээр баялаг бүтээгчид, улстөрчид хоорондоо авлига өгч, авч болоод байна. Баялаг бүтээгчдэд улстөрчдийн дарамтаас бүрэн ангид байх эрх мэдэл өгчихвөл тэд хэзээ ч улстөрчдөд авлига өгөхгүй.

-Үүнийг одоо яаж бий болгох вэ? Өнөөдөр манайд үүсэж байгаа нөхцөл байдлыг та хэлж байна? Манай том компаниуд бизнесээ өргөжүүлэхдээ дандаа улс төрийн гар хөлийг ашигладаг болчихсон. Үүнийхээ үр шимийг өнөөдөр хүртэж байна. Нурааж, дээрэмдүүлж, асуудалд орж байна. Одоо MCS-ээс гадна бүх компани асуудалд ороход бэлэн байна. Энэ нөхцөл байдлыг яаж саармагжуулах вэ? Дарамтад орчихсон, өөрсдөө холилдчихсон учраас эсэргүүцэх чадвар бизнес эрхлэгчдэд алга.

-Ийм тогтолцоо бий болгоход компаниуд өөрсдөө маш том хувь нэмэр оруулсан. Би хэлдэг байсан. Та нар сайн хууль гаргахад мөнгө гаргахгүй байж, та нараас сонгуулийн хандив авдаг, хөрөнгө рүү чинь дайрдаг хүмүүсийг өөгшүүлээд байна гэж. Тэгээд надад их дургүй болцгоосон. Нохой зодсон эзэндээ янаг гэж муухай үг байдаг даа. Ийм балай юм уу, хаашаа юм. Үнэт зүйлгүй байгаа байхгүй юу. Хувийн өмч рүү халдаж хэрхэвч болохгүй. Бизнесийн эрх рүү халдаж болохгүй. Энэ бол миний итгэл үнэмшил, энэ бол миний шүтдэг зүйл.

Бид баялаг бүтээсэн учраас Монгол түүхэндээ байгаагүй лангуутай байгаа. Одоо үеийнхнийг диваажинд амьдарч байна л гэж 90 оноос өмнөх үеийнхэн хэлнэ. Гэхдээ хүн байгаа зүйлээ дандаа чамладаг. Энэ бол хүний байгалийн өгөгдөл. Энэ бүх зүйлийг чинь баялаг бүтээгчид хийж өгч байна шүү дээ. Надад “Номин” сүлжээ дэлгүүрийг хариуцуулбал би 3 хоногийн дотор дампуурна. Юмтай байх, юмаа аваад явах гэдэг чинь маш чухал чадвар. “Номин” дэлгүүр өдөрт хэдэн саяын зарлага гаргана. Үүнийг аваад явна гэдэг баргийн аавын хүүгийн хийдэг ажил биш. Энэ том компаниуд өдөрт хэдэн тэрбумын татвар төлдөг. Үүгээр нь төр цалингаа тавьж, бид нийгмийнхээ амьдралыг авч явж байна.

Тэгсэн хамгийн зэвүүн нь Батзандан гэж улсад нэг ширхэг ч татвар төлж үзээгүй хүн. Жэнко гэж нэг хүн. Татвар төлдөг юм уу, би мэдэхгүй. Туваан гээд татвар төлдөггүй хүмүүс. Хараад байгаарай. Ерөөсөө баялаг үйлдвэрлэдэггүй, татвар төлж үзээгүй хүмүүс л хүний хөрөнгө хурааж, баялаг бүтээгчид рүү дайрна. Өөрсдөө чадахгүй. Би хэлээд л байгаа. Баялаг бүтээгчид рүүгээ дайрсныхаа горыг удахгүй амсана. Эдийн засаг чинь байхгүй болно гэж. Баялаг бүтээгчдээ баялаг бүтээдэггүй хүмүүс нь дээрэмдээд эхлэхээр эдийн засаг чинь сүйрдэг юм байгаа биз дээ. Тэгэхээр бид нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Үндэсний хэдэн том компани мундаг байгаа учраас компаниа авч яваад байна. 2000 оноос өмнө Тавантолгойн лицензийг авах ямар ч амьтан олддоггүй байсан. Гэтэл өдий зэрэгт хүргэсэн байна.

-Ардчилсан нам, Монгол ардын нам, ХҮН гээд бүх улс төрийн намд байгаа улстөрчид үзэг бариад, даргын суудалд суухаар ярьдаг зүйл нь өөрчлөгдөөд явчихдаг юм биш үү дээ.

-Үнэт зүйлгүй хүмүүсийн хандлага. Үнэт зүйлгүй хүмүүс ийм байдаг. Гудамжинд байхаар ардчилагч, эрх мэдэлтэй болохоороо дарангуйлагч болж хувирдаг.

-Танд нэг хэрэг үүсгэчихсэн байсан. Тэр хэрэг одоо ямар шатандаа явж байна?

-Хэрэгсэхгүй болсон. Нийслэлийн давж заалдах шатны шүүхээр ороод, прокурор нь шившгээ хутгасан. Хэвлэл мэдээллийнхэн, иргэд бүгд байсан. Шүүх хурлын дараа хүмүүс “Ингэж хүнийг гүжирдэж хийдэг юм байна” гэж гайхаж байсан. Хүмүүст нэг муухай дутагдал байдаг. Хүнийг хэрэгт гүтгэхийг нь шуураад сонсоно. Цагаатгасныг нь хэн ч сонсдоггүй. Шүүхээсээ өмнө яллачихдаг.

-Хотын дарга байсан хүнийг нэвтрүүлэгтээ урьж оролцуулж байгаа учир одоо хот дээр хийгээд байгаа ажлууд, бодлого, шийдвэрүүд зөв байна уу, буруу байна уу гэдгийг асуумаар байна. Гаднаас нь харахад юу гэж дүгнэж байна?

-Х.Нямбаатарын талаар миний бодол хоёрдмол байдалд орчхоод байна. Бидний үед хэрэгжүүлж байсан, гацаасан олон ажлыг үргэлжлүүлэх гээд гүйгээд байх шиг. Өөрөөр хэлбэл: Нэг их улстөржихгүйгээр тэр ажлуудыг үргэлжлүүлэх гээд явсан. Үүнээс биш МАН надаас ажил хүлээж авсны дараа муухай улстөржсөн. Намайг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэхгүй гэж хийсэн ажил юм билээ. Зориуд гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийг зогсоож, хүн хохироосон болгох гэж. Нямбаатарыг улстөржихгүй байгаад нь дэмжиж байгаа.

-Алдаа, оноо нь юу байна?

-Зөндөө юмтай болсон. Намайг анх хотын даргын ажлыг авахад манай авто замын компаниудад худалч хүнд хашаанаас өөр юм байгаагүй. Х.Нямбаатарт “Эд нарыг бодлоготой яриач ээ. Төрийн хүн шиг байгаач ээ” гэмээр байгаа юм. Яг үнэндээ сүүлийн хэдэн жил замын ажлуудыг хятадуудад өгсөн.

-Манайхан өөрсдөө хийх чадамжгүй байна гээд байсан.

-Яалаа гэж дээ. Намайг байх үеийн 4 жилд яаж хийж байсныг хүмүүс харсан шүү дээ. Бүгдийг нь Монголын компаниуд хийсэн. Ингэж худлаа ярихаа болимоор байгаа юм.

-Улс төрд хүчний тэнцвэр хэрэгтэй байгаа учраас Ардчилсан намыг хүсээд, ардчиллаа сахиач ээ гээд байгаа юм шүү дээ. Тэгэхээр сонгууль болгоны өмнө талийгаач С.Зориг агсны юмыг гаргаж ирээд, өндөр авахуулаад, сонгууль дуусахаар бүгд мартчихдаг. Өнгөрсөн сонгуулийн үед яригдаж байсан тэр зүйлүүдийн талаар найз хүний хувьд, намын нөхрийн хувьд ямар бодол төрж байв. Тэнд үнэн зүйл юу байв, худал зүйл нь юу байсан бэ?

-Фэйсбүүк дээр 170 мянган хүн үзсэн. Би Зоригтоо зориулж, аялгуутай шүлэг бичсэн. Анд нөхрийнхөө өмнөөс сэтгэл шимширч, бачимдаж, бачуурч явсан зүйлээ бичсэн. Тэрийг чи үзээрэй. Тэндээс чи асуултынхаа хариуг олно. Ардын нам бол энэ үхлээр улс төр хийж, зөндөө муухай тоглосон. Зоригийг өнгөрсний дараа нийгэм тэр чигтээ Ардын намын хийсэн хэрэг гэж дайрч байсан. Тэр үед Ардын намын цагаан байр шатах байсан. Би зогсоож байсан. Тэр үеийн нийгмийн аймшигтай муухай цочирдлыг би намжааж байсан хүн.

-Тэрэндээ харамсаж байна гэж үү?

-Ардын нам С.Зоригийн маань хэргээр олон жил тоглож байгаад хорсоод, үнэхээр харамсдаг. Намайг бол элдэв эсийг минь үзсэн. Үнэхээр бузартай муухай хүмүүс. Гэхдээ би улстөрч хүний хувьд хувийн гомдол яриад байх ёсгүй л дээ. Би зүгээр нэг юм хэлэхэд, Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд энэ хэргийг Эрдэнэтэй холбоотой гэж хэлэх үед би үүний цаана гаднынхан байсан юм биш үү гэж болгоомжлоод байгаа юм. Тийм учраас би Тувааныг жаахан бодоод байгаа юм. Орос оронд бизнесийн асуудлыг шүүхээр шийддэггүй. Дандаа аллага, хүчирхийллээр шийддэг. Үүнийг Ц.Туваан, Лу.Гантөмөр хоёр битгий мартаарай гэж л хэлмээр байна.